Zabawkarstwo żywiecko-suskie

Zabawkowe koniki z pracowni w Stryszawie

Zabawkarstwo żywiecko-suskie – rzemiosło ludowe polegające na ręcznym, chałupniczym wyrobie zabawek drewnianych, wykonywane na obszarze pomiędzy Żywcem a Suchą Beskidzką. Jego początki sięgają XIX wieku, co czyni ośrodek żywiecko-suski najstarszym ośrodkiem zabawkarskim w Polsce.

Wyrób zabawek to zajęcie rodzinne, a do typowych wytwarzanych wzorów należą m.in. konie, ptaszki, zabawki z elementami ruchomymi (np. karuzelki). Do wyrobu zabawek często wykorzystuje się tradycyjne, proste narzędzia, jak nóż snycerski. Zabawki żywiecko-suskie są bogato zdobione i malowane, co podnosi ich atrakcyjność, a każdy twórca wypracował właściwy sobie wariant obróbki i dekorowania wyrobów. Zabawki ludowe można nabyć podczas jarmarków, imprez folklorystycznych i różnego typu wydarzeń związanych z dziedzictwem kulturowym. Dla samych zabawkarzy i mieszkańców regionu tradycje zabawkarskie stanowią powód do dumy, zjawisko wyróżniające ich region oraz ważny element lokalnej tożsamości[1].

Geografia

Żywiecki ośrodek zabawkarski to obszar znajdujący się pomiędzy miejscowościami Żywiec (woj. śląskie) a Sucha Beskidzka (woj. małopolskie). Z chałupniczej produkcji zabawek znane były m.in. wsie Przyborów, Koszarawa, Pewel Wielka, Kocoń oraz Lachowice, Kurów, Kuków i Stryszawa. Obecnie ręcznym wyrobem zabawek drewnianych zajmują się głównie twórcy zamieszkujący gminę Stryszawa oraz pobliską Jeleśnię[2].

Historia

Żywiecki ośrodek zabawkarski jest najstarszym tego typu ośrodkiem w Polsce. Pierwsze informacje o produkcji zabawek na tym terenie pochodzą z XIX wieku, a jednym z pierwszych udokumentowanych miejsc produkcji zabawek jest Koszarawa[3]. Początkowo zabawkarstwo stanowiło zajęcie wykonywane przy okazji innych prac rzemieślniczych jako dodatkowe źródło zarobku, zwłaszcza dla okolicznych rolników oraz na potrzeby ich dzieci i wnuków. Wykonywane było sezonowo w okresach mniej nasilonych prac w gospodarstwie[4]. Intensywny rozwój zabawkarstwa na tym terenie przypada na połowę wieku XIX. Z czasem pojawili się wyspecjalizowani rzemieślnicy trudniący się wyłącznie produkcją zabawek ludowych[1]. Rozwój tego rzemiosła nabrał intensywności, gdy w latach 30. XX wieku w wyniku pojawienia się tańszych produktów fabrycznych, spadł popyt na tradycyjne rzemieślnicze wyroby drewniane, jak maglownice, wałki czy tłuczki. Poboczna dotychczas twórczość zabawkarska stała się wtedy jednym z głównych źródeł utrzymania[5]. Ośrodek ten cechuje się zmienną intensywnością wykonywania rękodzieła w różnych miejscowościach na przestrzeni lat: zmniejszaniem produkcji w jednych, a nasilaniem w innych[3].

Wzory

Figurki papug wykonane przez twórcę zabawek ze Stryszawy, Juliana Mentela.
Figurki papug wykonane przez twórcę zabawek ze Stryszawy, Juliana Mentela

Do najstarszych typów zabawek wytwarzanych na tym terenie należą "scyrkowki" - drewniane grzechotki na patyku wypełnione kamykami. Ich nazwa pochodzi od drewnianych (później metalowych) dzwonków pasterskich wyrabianych przez sitarzy z Koszarawy na potrzeby owczarzy.

Jeszcze przed I wojną światową tworzone były takie zabawki jak: bryczki zaprzęgnięte w konie ("karetki"), kołyski ("kolybki"), taczki, łóżeczka, karuzelki i skrzyneczki[3][1]. Około 1933 r. pojawiły się kolejne wzory: ptaszki dziobiące ziarna ("kohótki dzióbate") i ptaki machające skrzydłami ("klepoki"). Ich pojawienie się było niewątpliwie wynikiem zainspirowania się lokalnych twórców wyrobami fabryki zabawkarskiej w Leżajsku. Nie były to jednak wierne kopie produktów fabrycznych, a wersje przekształcone[3].

Na początku XX wieku w Stryszawie pojawiły się także figurki ptaków. Do najciekawszych należą kolorowe, fantazyjnie malowane tzw. rajskie ptaszki. W Stryszawie do dzisiaj używa się ich m.in. do przybierania choinek bożonarodzeniowych[1].

Koniki znane były jeszcze przed I wojną światową. Z początku były to proste figurki, tzw. capy. Z czasem zabawkarze zaczęli wytwarzać figurki o bardziej wyrafinowanych, naturalnych kształtach, zwane "wyścigowcami". Wytwarzali je rzemieślnicy zwłaszcza z miejscowości Lachowice, Koszarawa, Pewel Wielka, a niekiedy także ze Stryszawy. Do asortymentu dodane zostały też wozy drabiniaste zaprzęgnięte w koniki, karuzelki z umieszczonymi na nich figurkami zwanymi "gwariatami" oraz tzw. klepoki – ptaszki z ruchomymi skrzydłami[2][3][4].

Dzisiejsi twórcy do odziedziczonych z przeszłości wzorów także dodają kolejne formy, dzięki czemu zabawkarstwo to wciąż rozwijająca się, żywa forma rzemiosła ludowego[1][2].

Technika i zdobienie

Ośrodek twórczy cechuje się określonymi cechami wspólnymi wykonywanych przedmiotów[5]. Produkcja zabawek była i jest zajęciem rodzinnym. W przeszłości zaangażowane w nią były wszystkie pokolenia w zależności od swoich możliwości i umiejętności, na różnych etapach tworzenia zabawki[1]. Zabawki produkowane w ośrodku żywiecko-suskim były zawsze zabawkami drewnianymi. Do produkcji zasadniczych elementów zabawek najczęściej wykorzystuje się drewno sosny wejmutki, które charakteryzuje się miękkością i małą zawartością żywicy[2]. Elementy mniejsze albo ruchome wykonuje się z twardszych gatunków drewna.

Do pracy służą proste narzędzia. Część z nich wykorzystuje się nadal, m.in. nóż szewski („gnyp”), cyrkiel, którym „ryzowane” są dekoracyjne motywy geometryczne oraz drewniane imadło z siedziskiem („dziadek”)[1]. Twórcy z tego ośrodka cechowali się przywiązaniem do tradycyjnego zestawu narzędzi i technik produkcji[3].

Przypuszcza się, że pierwsze zabawki nie były zdobione. Z czasem, aby dodać wyrobom atrakcyjności, zabawki zaczęto zdobić poprzez malowanie i grawerowanie, a każdy twórca wypracował własną, rozpoznawalną technikę wyrobu i zdobienia[2]. Do czasów I wojny światowej do malowania zabawek używano tylko jednego, buraczano-fioletowego koloru farby i grawerowano je półokrągłym rylcem w motywy gwiazdy sosrębowej, kratki lub kilku linii wychodzących promieniście z jednego punktu. W okresie międzywojennym pojawiły się barwniki anilinowe w kolorze żółtym i szmaragdowym; koloru buraczkowego używano nadal do malowania koników; dla dodania połysku powlekano figurki roztworem kleju[3]. Wraz z rozwojem zdobnictwa niektórzy twórcy zaczęli opracowywać własne wzorniki motywów do dekoracji różnych typów zabawek[3].

Handel

W przedwojennej Polsce handel zabawkami prowadzony był przez samych rzemieślników podczas lokalnych targów i jarmarków[2], m.in. na krakowskich Emaus i Rękawce, gdzie chętnie sprzedawano pomalowane na czerwono koniki[5]. W miarę rozwoju ośrodka zabawkarskiego pojawili się pośrednicy, dzięki którym produkowane na Żywiecczyźnie zabawki docierały w inne części Polski. W okresie PRL zabawkarstwo, tak jak wiele innych gałęzi twórczości ludowej, zostało objęte wsparciem państwowym, a sprzedażą tego rękodzieła zajęła się m.in. „Cepelia”. W XXI wieku zabawki ludowe znaleźć można m.in. na licznych kiermaszach i imprezach regionalnych, targach i konkursach[2].

Znaczenie

Tradycja ręcznego wyrobu zabawek ludowych stanowi dla mieszkańców regionu wartość wyróżniającą i dającą poczucie tożsamości[1]. Wielu zabawkarzy należy do różnych stowarzyszeń zrzeszających twórców, w tym do Stowarzyszenia Twórców Ludowych. Uczestniczą w warsztatach i pokazach, przyczyniając się do popularyzacji tego dziedzictwa[2].

Imprezy związane z zabawkarstwem żywiecko-suskim

  • Święto Zabawki Ludowej, Stryszawa
  • Warsztaty Twórcze, Stryszawa
  • Babiogórskie Sklepiki

Przypisy

  1. 1 2 3 4 5 6 7 8 Katarzyna Sadowska-Mazur, Julia Włodarczyk, Krajowa lista niematerialnego dziedzictwa kulturowego, Warszawa: Narodowy Instytut Dziedzictwa, 2016, ISBN 978-83-63260-66-8.
  2. 1 2 3 4 5 6 7 8 Piotr Pochopień, Renata Chudzik, Tradycje zabawkarskie, Gminny Ośrodek Kultury w Stryszawie, 2013.
  3. 1 2 3 4 5 6 7 8 Tadeusz Seweryn, Polskie zabawki ludowe, Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1960.
  4. 1 2 Zbigniew Adam Skuza, Ginące zawody w Polsce, Warszawa: MUZA, 2008, ISBN 978-83-7495-402-0.
  5. 1 2 3 Małgorzata Oleszkiewicz, Karuzelka na wózku z konikami - Muzeum Etnograficzne – etnomuzeum [online], etnomuzeum.eu [dostęp 2020-07-12] (pol.).

Linki zewnętrzne

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.