Zamek Tenczyn

Zamek Tenczyn
Zabytek: nr rej. A-12 z 9 kwietnia 1968[1]
Ilustracja
Państwo

 Polska

Województwo

 małopolskie

Miejscowość

Rudno

Typ budynku

zamek

Styl architektoniczny

gotyk, renesans

Rozpoczęcie budowy

1331[2]

Ukończenie budowy

1361[2]

Ważniejsze przebudowy

1579–1593[3]

Zniszczono

1656 (potop szwedzki),
1768[a] (pożar)

Odbudowano

po potopie szwedzkim[4] (częściowo)

Położenie na mapie gminy Krzeszowice
Mapa konturowa gminy Krzeszowice, blisko centrum po lewej na dole znajduje się ikonka zamku z wieżą z opisem „Zamek Tenczyn”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole znajduje się ikonka zamku z wieżą z opisem „Zamek Tenczyn”
Położenie na mapie województwa małopolskiego
Mapa konturowa województwa małopolskiego, po lewej nieco u góry znajduje się ikonka zamku z wieżą z opisem „Zamek Tenczyn”
Położenie na mapie powiatu krakowskiego
Mapa konturowa powiatu krakowskiego, blisko lewej krawiędzi znajduje się ikonka zamku z wieżą z opisem „Zamek Tenczyn”
Ziemia50°06′08″N 19°34′55″E/50,102222 19,581944
Strona internetowa
Położenie zamku na terenie Wolnego Miasta Kraków (1815–1846)

Zamek Tenczyn – ruiny zamku leżącego na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej, włączonego w XIV wieku do kazimierzowskiego systemu Orlich Gniazd, we wsi Rudno w województwie małopolskim, w powiecie krakowskim, w odległości 24 km na zachód od Krakowa, 5 km na południowy zachód od Krzeszowic, 1 km na północ od autostrady A4. Dawna siedziba rodu Tęczyńskich.

Ruiny zamku stoją na dawnym stożku wulkanicznym[5], będącym najwyższym wzniesieniem Garbu Tenczyńskiego (Góra Zamkowa 398[5]/401[6] m n.p.m.).

Historia zamku

Pierwsza wzmianka dotycząca okolic zamku Tenczyn, datowana jest na 24 września 1308. Wówczas Władysław Łokietek z oddziałem rycerstwa przebywający w lasach in Thanczin wydał dokument dla klasztoru o. cystersów w Sulejowie. Przyjmuje się, że pierwszy zamek (drewniany) zbudował około 1319 kasztelan krakowski Nawój z Morawicy. Wzniósł on największą na zamku wieżę, zwaną do dziś „Wieżą Nawojową”. Właściwym twórcą zamku murowanego w latach 1331–1361 był syn Nawoja, Andrzej[2] – wojewoda krakowski i sandomierski. Na najwyższej, północno-wschodniej części wzgórza, wzniósł dalszy fragment zamku, w którym mieszkał i zmarł w 1368. On także pierwszy przyjął nazwisko Tęczyński. Syn Andrzeja, Jan, odnowił i znacznie rozbudował zamek, a także założył kaplicę. Z tego okresu pochodzi pierwsza odnotowana w dokumentach historycznych wzmianka dotycząca bezpośrednio zamku. Władysław Jagiełło więził w nim niektórych ważniejszych jeńców krzyżackich, wziętych do niewoli w czasie bitwy pod Grunwaldem.

W krótkim czasie ród Tęczyńskich doszedł do wielkiego znaczenia. W posiadaniu Tęczyńskich było 45 miejscowości, w tym 15 w pobliżu zamku. W 1461 przez blisko rok na zamku w Rudnie mieszkał Jan Długosz. Około połowy XVI wieku często na zamku bywali: Mikołaj Rej z Nagłowic, Jan Kochanowski, Piotr Kochanowski oraz inne ważne postaci polskiego odrodzenia. Do połowy XVI wieku wygląd zamku nie ulegał większym zmianom. W tym okresie znajdowały się przy nim: folwark, łaźnia, browar ze słodownią i dom praczek.

W latach 1579–1593[3] kasztelan wojnicki, podkomorzy wielki koronny Jan Tęczyński „wielkim kosztem zmurował prawie znowa zamek na Tenczynie” – pisał Bartosz Paprocki w Herbach rycerstwa polskiego. Zamek posiadał trzy skrzydła, otwarte ku zachodowi, ozdobione renesansowymi attykami, gzymsami i krużgankami. Rozbudowa ciągnęła się do początku XVII wieku. Zamek wraz z podgrodziem został otoczony murem kurtynowym, od północy wzmocniono go basteją wjazdową (barbakanem), a od południa dwiema pięciokątnymi bastejami. Pod zamkiem rozciągały się ogrody (od północy) i winnice (od zachodu i południa). Ostatnią dużą inwestycją na zamku była gruntowna przebudowa kaplicy zamkowej, dokonana w początkach XVII wieku przez Agnieszkę z Tęczyńskich Firlejową, późniejszą fundatorkę klasztoru o. karmelitów bosych w Czernej. W 1637 zmarł wojewoda krakowski Jan Magnus Tęczyński, ostatni męski przedstawiciel rodu. Jego jedyna córka Izabela wyszła za mąż za Łukasza Opalińskiego. W 1655 marszałek wielki koronny Jerzy Lubomirski, ustępując przed Szwedami, ukrył skarbiec koronny w Starej Lubowli na Spiszu, ale rozpuścił fałszywą wieść, że skarbiec znajduje się na Tenczynie. Oddział szwedzki pod dowództwem Kurta Christopha von Königsmarck obległ zamek w 1655, i po obronie załogi pod dowództwem kapitana piechoty Jana Dziuli, przyjął jego kapitulację. Szwedzi jednak nie dotrzymali warunków układu i wymordowali całą załogę[7]. Po tym, gdy nie znaleźli skarbu koronnego, w lipcu 1656 opuścili zamek i spalili. Po potopie zamek został odbudowany[4] (częściowo). Zamek wchodził w 1662 w skład hrabstwa tenczyńskiego Łukasza Opalińskiego[8].

Zamek Tenczyn na grafice z 1862[9]

Na początku XVIII wieku dobra tenczyńskie przeszły po kądzieli w ręce Adama Sieniawskiego, tą samą drogą uzyskał je wojewoda ziem ruskich, książę August Aleksander Czartoryski i z kolei jego córka Izabela Lubomirska. W 1768[a] uległ pożarowi w wyniku uderzenia pioruna i od tego czasu popadał w coraz większą ruinę. W 1783 prochy ostatniego z Tęczyńskich, Jana, przeniesiono z kaplicy zamkowej do nowego grobu w kościele św. Katarzyny w Tenczynku. Od 1816 zamek stał się własnością Potockich herbu Pilawa i pozostał w ich rękach do wybuchu II wojny światowej w 1939.

Na początku XXI wieku zamek popadał w coraz większą ruinę w związku ze sporami kompetencyjnymi między różnymi szczeblami administracji publicznej. W 2008 powstało obywatelskie Stowarzyszenie „Ratuj Tenczyn”, mające na celu nagłośnienie sytuacji ruin zamku oraz zmuszenie władz lokalnych i centralnych do wywiązywania się z obowiązku ochrony zabytku[10]. W 2009 wydana została decyzja w sprawie unieważnienia decyzji o odebraniu zamku rodzinie Potockich w ramach reformy rolnej w 1944, jej wykonanie zostało jednak wstrzymane[11]. W 2009 z uwagi na zły stan techniczny zamek został zamknięty dla zwiedzających. W 2010 gmina Krzeszowice, będąca administratorem zamku, pozyskała środki z Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego i rozpoczęła zabezpieczanie ruin[12]. Dzięki pracom zabezpieczającym proces niszczenia ruin udało się zatrzymać.

W lipcu 2016, w wyniku porozumienia zawartego między gminą Krzeszowice a spadkobiercami Adama hr. Potockiego, ruiny zamku zostały ponownie otwarte dla zwiedzających[13]. Organizatorem ruchu turystycznego na zamku jest Fundacja Na Rzecz Rozwoju i Promocji Sztuki New Era Art[14].

Plan zamku

Hipotetyczna rekonstrukcja faz rozwojowych, według W. Łuszczkiewicza, N. Pajzderskiego, S. Polaczka. B. Guerquina. M. Korneckiego. T. Małkowskiej-Holzerowej i J. Kurtyki. Przypuszczalna identyfikacja pomieszczeń na podstawie aktu podziałowego z 1553 i rysunku E.J. Dahlberga z 1655. W nawiasach podano szacunkowe datowanie oraz roczne daty wzmianek źródłowych:

  • A – zamek górny (XIV wiek)
  • B – zamek dolny (XIV/XV wiek), zamek Tenczyn cum muro (1410), przedzamcze, czyli przygródek (1553)
  • C – rekonstrukcja przebiegu zburzonego muru obwodowego w XIV–XV wieku (B. Guerquin)
  • D – dom mieszkalny w XIV wieku (B. Guerquin), stajnie, kuchnie, piekarnia, wozownia (1553, 1733)
  • E – wieża bramna, tzw. wieża Nawojowa z przedbramiem (XIV lub XIV/XV wieku), turris altissima ad portom arcis (1655)
  • F – kaplica (XIV–XV wiek)
  • G – barbakan i szyja ubezpieczające wjazd na zamek (przełom XV/XVI wieku lub pierwsza 1/3 XVI wieku (1655))
  • H – baszta „Dorotka” z XIV/XV wieku (1553)
  • I – część reprezentacyjna (XV wiek)
    • i – „wielka sala” (1553) – izba stołowa z piecem z herbem Tęczyńskich i z ich 15 portretami (1733)
    • ii – komnata, która jest z „wielkiej sali” (1553) – „sala o 5 oknach” (1733)
    • iii – „pokój krzywy” z 2 portretami (1733)
  • J – krużganki (1579/84)
  • K – basteje (przełom XVI/XVII wieku), w tym baszta Grunwaldzka (pd-zach); z uwagi na wieloboczny (nieokrągły) kształt Bogdanowski (Sztuka Obronna, Kraków 1993, s. 156–157) oznacza je jako bastiony (w typie szkoły włoskiej).
  • L – mury i dwie baszty przedzamcza sprzed 1579 (XV wiek)
  • I – baszta z XV wieku (może gdanisko, łazienka (1553), „baszta pusta” (1733))
  • II – baszta z XV wieku (więzienna)
  • M – mury przedzamcza po założeniu fortyfikacji bastejowych (XVI/XVII wiek)
  • N – pomieszczenia załogi i służby
  • Nn – baszta czworokątna (zapewne najstarsza wieża bramna z XIV wieku, później wchłonięta przez zabudowania)

Pomnik przyrody na dziedzińcu

Na dziedzińcu zamku rośnie pomnik przyrody – klon jawor. Drzewo zostało ustanowiono pomnikiem 15 kwietnia 1936.

Legendy

  • Podobno małżonka jednego z Tęczyńskich nie szczędziła swoich wdzięków innym. Dowiedziawszy się o tym, jej mąż zamurował wiarołomną żonę żywcem w baszcie zw. „Dorotka”. Jęki i krzyki grzesznicy długo jeszcze było słychać w zamku, a i jakoby dzisiaj tajemnicze odgłosy dobywają się niekiedy z głębi ruin.
  • Ostatni z rodu Tęczyńskich miał zostać śmiertelnie poturbowany przez potężnego dzika, podczas łowów w położonej niedaleko od zamku Puszczy Dulowskiej[15].
  • Podobno podczas księżycowych nocy na „Wieży Nawojowej” pośród płomieni widać postać płaczącej kobiety, słychać też szczęk żelaza. Postać ta znika, dopiero gdy zabrzmi dzwon w pobliskim klasztorze.
  • Podobno w trzeciej – najgłębszej kondygnacji lochów zamkowych pod dawną kaplicą znajdują się wielkie skarby. Bogactw tych strzegą diabły pod postaciami wielkich psów. Można je wykraść przez 2 dni w roku: nocą w Boże Narodzenie i na Wielkanoc. Należy się jednak wystrzegać cienia tajemniczego rycerza, który nocą krąży po zamku bo kto go ujrzy już nigdy nie wraca.

Odniesienia w kulturze

Plenery zamku zostały wykorzystane w filmie Ostrze na ostrze, a także w serialach:

Galeria

Zobacz też

Uwagi

  1. 1 2 lub 1748[4]

Przypisy

  1. ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo małopolskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 31 stycznia 2025, s. 9 [dostęp 2025-01-12].
  2. 1 2 3 Stępowski 2014 ↓, s. 11.
  3. 1 2 Stępowski 2014 ↓, s. 26.
  4. 1 2 3 Stępowski 2014 ↓, s. 50.
  5. 1 2 Stępowski 2014 ↓, s. 3.
  6. ↑ Według map rastrowych zamieszczonych na „Geoportalu”.
  7. ↑ Tomasz Ślęczka, Hieronim Chrystian Holsten w Polsce – „potop” widziany oczyma niemieckiego najemnika, Napis seria XII 2006, s. 334 http://rcin.org.pl/Content/56514/WA248_67356_P-I-2795_sleczka-hieronim.pdf.
  8. ↑ Jacek Pielas, Podział latyfundium Łukasza Opalińskiego, marszałka nadwornego koronnego z lat 1668–1670, w: Inter maiestatem ac libertatem. Studia z dziejów nowożytnych dedykowane Profesorowi Kazimierzowi Przybosiowi, red. J. Stolicki, M. Ferenc, J. Dąbrowski, Kraków 2010, s. 158.
  9. ↑ Album widoków Krakowa i jego okolic. Z. 1-3, Krakow: Lit. M. Salba, 1862.
  10. ↑ Stowarzyszenie „Ratuj Tenczyn”.
  11. ↑ Gmina wciąż nie wie, czy ratować „Mały Wawel”. Dziennik Polski, 2010.
  12. ↑ Ruiny bezpieczniejsze. Dziennik Polski, 2010.
  13. ↑ Tenczyn będzie otwarty dla zwiedzających od 23 lipca. Ratuj Tenczyn, 2016-07-22.
  14. ↑ Zamek Tenczyn w Rudnie | Centrum Kultury i Sportu w Krzeszowicach [online], ckiskrzeszowice.pl [dostęp 2018-10-02] [zarchiwizowane z adresu 2018-10-02] (pol.).
  15. ↑ Żukow-Karczewski 1990 ↓, s. 19–21.
  16. ↑ Rudno. Zamek Tenczyn na filmowym planie Netfixa. Twierdza zagrała w "Barbarzyńcach". Dziennik Polski.

Bibliografia

  • Julian Zinkow, Krzeszowice i okolice, Warszawa – Kraków: PTTK „Kraj”, 1988, ISBN 83-7005-100-6.
  • Janusz Kurtyka, Tęczyńscy, Kraków: Secesja, 1997, ISBN 83-86077-83-2.
  • Tomasz Jurasz, Zamki i ich tajemnice, Warszawa: Iskry, 1972.
  • Marek Żukow-Karczewski, Tenczyn – zamek bastejowy Tenczyńskich, „Aura”, 2, 1990.
  • Maciej Stępowski, Tenczyn. Historia rozkwitu i upadku zamku, Kraków: Drukarnia Eikon Plus, 2014, ISBN 978-83-60391-72-3.

Linki zewnętrzne

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.