Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich

Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich (ZCZW) – tymczasowa administracja cywilna zaprowadzona w miejsce wojskowej na terenach Litwy, Białorusi i Wołynia („byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego”) nieinkorporowanych do Polski, a zajętych przez Wojsko Polskie w latach 1919–1920.

Zarząd Cywilny przy NDWP był tymczasowym organem władzy ustanowionym dekretem z 19 lutego 1919 przez Naczelnego Dowódcę Wojsk Polskich^[1]. 22 kwietnia 1919 Józef Piłsudski wydał Odezwę do mieszkańców byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego w której informował o powołaniu tymczasowego Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich i zapowiedział, że o losie wyzwalanych od bolszewików ziem zadecydują sami ich mieszkańcy^[2]. Odezwa nie spotkała się z aprobatą polskich zwolenników inkorporacji. Ententa w tzw, "Nocie Milleranda" (6 III 1920) zabroniła Polsce przeprowadzenia jakiegokolwiek referendum na terenie zajmowanym przez wojsko polskie. Z dniem 1 czerwca 1920 rozkazem Naczelnego Wodza Wojsk Polskich z 29 maja 1920 bezpośredni nadzór nad tą strukturą objął rząd RP^[3]. ZCZW faktycznie przestał istnieć z chwilą zajęcia tych ziem przez bolszewików latem 1920, zaś formalnie zlikwidowano go 9 września 1920^[4].

• 19 lutego – 15 kwietnia 1919 – Ludwik Kolankowski, Komisarz Generalny Cywilny Ziem Wschodnich^[5][6][7]
• 15 kwietnia 1919 – 1920 – Jerzy Osmołowski, Komisarz Generalny Ziem Wschodnich^[8]

• 28 maja 1919 utworzono powiat miejski w Wilnie^[9].
• 7 czerwca 1919 utworzono okręgi brzeski z siedzibą w Brześciu Litewskim i wileński z siedzibą w Wilnie oraz Zarząd Powiatów Wołyńskich z tymczasową siedzibą w Kowlu^[10].
  • W skład okręgu brzeskiego weszły powiaty brzesko-litewski, wołkowyski, prużański, słonimski, kobryński i piński.
  • W skład okręgu wileńskiego weszły powiaty wileński, trocki, oszmiański, święciański, lidzki, grodzieński i nowogródzki.
  • W skład Zarządu Powiatów Wołyńskich weszły powiaty włodzimierski, kowelski i łucki.
• 9 września 1919 w miejsce Zarządu Powiatów Wołyńskich utworzono okręg wołyński z siedzibą w Kowlu, w skład którego weszły powiaty włodzimierski, kowelski, łucki, dubieński, rówieński, krzemieniecki, ostrogski, zasławski i zwiahelski^[11].
• 15 września 1919 utworzono okręg miński, w skład którego weszły powiaty miński, słucki, bobrujski, borysowski i ihumeński^[12].
• 23 października 1919 do okręgu wileńskiego przyłączono powiat brasławski^[13].
• 6 listopada 1919 do okręgu wileńskiego przyłączono powiat dziśnieński z tymczasową siedzibą w Głębokiem, a do okręgu brzeskiego powiat mozyrski z tymczasową siedzibą w Żytkowiczach^[14].
• 20 listopada 1919 przeniesiono siedzibę okręgu wołyńskiego z Kowla do Łucka^[15].
• 17 stycznia 1920 rozkazem Naczelnego Wodza Wojsk Polskich z Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich wyodrębniono Zarząd Cywilny Ziem Wołynia i Frontu Podolskiego, złożony z dotychczasowego okręgu wołyńskiego i ziem przyległych^[16].
• 9 lutego 1920 z terenów powiatów lepelskiego i połockiego z tymczasową siedzibą w Kubliczach utworzono powiat lepelski, który wszedł w skład okręgu mińskiego^[17].
• 10 kwietnia 1920 do powiatu mozyrskiego przyłączono tymczasowo zajętą przez wojska polskie część powiatu rzeczyckiego^[18].

• Waldemar Kozyra, Polityka administracyjna władz polskich na Ziemiach Wschodnich Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1918–1926, Białystok 2005
• Joanna Gierowska-Kałłaur, Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich, Warszawa 2003 s. 447 + ilustr.
• Adam Janusz Mielcarek, Podziały terytorialno-administracyjne II Rzeczypospolitej w zakresie administracji zespolonej, Warszawa 2008
• Adam Janusz Mielcarek, Węzłowe zagadnienia ustrojowe Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich (1919-1920), w świetle aktów normatywnych, w: „Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego”, Kraków – Lublin – Łódź 2011, T. 14, s. 241–251.
• Dziennik Urzędowy Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich