Budynek przy ulicy Powstańców 31 w Katowicach
 Gmach od strony południowo-wschodniej (2018) | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Miejscowość | |
| Adres |
ul. Powstańców 31 |
| Typ budynku |
budynek przychodni lekarskich |
| Styl architektoniczny |
neobarok z elementami modernizmu |
| Inwestor | |
| Kondygnacje |
4+1 |
| Ukończenie budowy |
1924 |
Położenie na mapie Katowic  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa śląskiego  | |
 50°15′06,2″N 19°01′27,8″E/50,251722 19,024389 | |
Budynek przy ulicy Powstańców 31 w Katowicach – budynek w Katowicach, położony przy ulicy Powstańców 31, na terenie dzielnicy Śródmieście. Wzniesiony został w 1924 roku w stylu neobaroku z elementami modernizmu, a siedzibę ma w nim Zespół Wojewódzkich Przychodni Specjalistycznych w Katowicach.
Historia
Gmach został wzniesiony w 1924 roku dla spółki handlowej Robur[1], na działce pomiędzy współczesnymi ulicami Powstańców, J. Lompy i Rybnicką[2]. Dokonywano w nim transakcji handlowych oraz prowadzono handel węglem kamiennym[3].
W latach 1939–1945 siedzibę miała tutaj niemiecka Tajna Policja Państwowa (niem. Geheime Staatspolizei – Gestapo)[2]. Katowickie biuro Gestapo oficjalnie utworzono 2 października 1939 roku[3] przy ówczesnej Strasse der SA 49[4]. Szef niemieckiej policji Heinrich Himmler okólnikiem z 7 listopada 1939 roku wyznaczył jako teren działania biura rejencję katowicką, a po utworzeniu prowincji górnośląskiej katowickie Gestapo podniesiono do rangi placówki kierowniczej. Pierwszym dowódcą został Emanuel Schäfer[5], a szczególnie okrutnie w historii miasta zapisał się ostatni z nich – Johannes Thümmler[6].
W budynku przy obecnej ulicy Powstańców 31 w Katowicach siedzibę miał także sąd doraźny[3] (niem. Standgericht) powołany 1 czerwca 1942 roku na podstawie rozporządzenia gauleitera Fritza Brachta[7]. Sąd ten był najważniejszym narzędziem nazistowskiego terroru na Górnym Śląsku, a kierowali nim aktualnie urzędujący szefowie katowickiego Gestapo[4]. Kierownictwo rezydowało na piętrach budynku, a w piwnicach torturowano więźniów. Ofiarami sądu doraźnego padło około 2 tys. osób, natomiast większa była liczba osób aresztowanych – w latach 1941–1943 było ich około 12 tysięcy[3], z czego większość z nich prawdopodobnie przewinęła się także przez pomieszczenia śledcze i cele w gmachu Gestapo[6]. Funkcjonariusze katowickiego Gestapo ewakuowali się tuż przed zajęciem Katowic przez Armię Czerwoną w styczniu 1945 roku[8].
Po II wojnie światowej[2], w latach 1945–1954 siedzibę miał tutaj Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Katowicach[9]. Został on zorganizowany pod koniec stycznia 1945 roku[10], a jego kierownikiem był płk Józef Jurkowski (właśc. Jungman)[11]. Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego zlikwidowano w grudniu 1954 roku[12], a jego kompetencje podzielono pomiędzy Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Komitet do spraw Bezpieczeństwa Publicznego[10].
Prawdopodobnie w 1954 roku gmach przy ówczesnej ulicy Powstańców 49 zmienił numerację na 31. Jeszcze w tym samym roku przeznaczono go na cele medyczne, a w piwnicach, gdzie torturowano wcześniej ludzi, umieszczono pracownie rentgenowskie[13]. 1 stycznia 1985 roku bazie zniesionego Wojewódzkiego Szpitala Zespolonego powstał Zespół Wojewódzkich Przychodni Specjalistycznych w Katowicach, który od 1998 roku zaczął funkcjonować jako samodzielny publiczny zakład opieki zdrowotnej[14].
W 1996 roku na ścianie budynku wmurowano tablicę pamiątkową poświęconą pomordowanym tam Polakom[1], ufundowaną przez katowicki oddział Związku Więźniów Politycznych Okresu Stalinowskiego[2]. W styczniu 2011 roku pod tą tablicą odsłonięto sześć płyt z nazwiskami mieszkańców Katowic zamordowanych w KL Auschwitz[13].
Charakterystyka
Jest to budynek przychodni lekarskich[15], w którym swoją siedzibę ma Zespół Wojewódzkich Przychodni Specjalistycznych w Katowicach[2]. Położony jest przy ulicy Powstańców 31 (róg z ulicami J. Lompy i Rybnicką) w Katowicach, na terenie dzielnicy Śródmieście[16].
Jest to obiekt murowany z cegły i tynkowany, czterokondygnacyjny z poddaszem, zwieńczony dachem czterospadowym mansardowym. Wzniesiony został w stylu neobaroku z elementami modernizmu[17] (bądź w stylu neoklasycyzmu[2]). Posiada portal kolumnowy, ozdobne obramienia okiem i mansard oraz fronton[17], w którym umieszczone jest godło górnicze[2]. Dodatkowo przed głównym wejściem znajdują się schody[18].
Powierzchnia zabudowy gmachu wynosi 1 299 m²[16].
Na fasadzie budynku znajduje się tablica pamiątkowa upamiętniająca Polaków torturowanych i zamordowanych przez Gestapo i Urząd Bezpieczeństwa[2], a także tablice upamiętniające mieszkańców Katowic zamordowanych w KL Auschwitz[13][19].
Gmach wpisany jest do gminnej ewidencji zabytków miasta Katowice. Dodatkowo objęty jest ochroną konserwatorską na podstawie przepisów uchwalonego 28 maja 2014 roku miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego[16].
Przypisy
- 1 2 Lipońska-Sajdak i Szota 2004 ↓, s. 150.
- 1 2 3 4 5 6 7 8 Bulsa 2018 ↓, s. 192.
- 1 2 3 4 Bulsa i Szmatloch 2018 ↓, s. 73.
- 1 2 Kałuska i Węcki 2013 ↓, s. 49.
- ↑ Barciak, Chojecka i Fertacz 2012 ↓, s. 367.
- 1 2 Tomasz Borówka: Archiwum gestapo Katowice, czyli nieuchwytne widmo. Już wiemy, co się z nim stało. Jedna z wielkich tajemnic śląskiej historii wyjaśniona!. dziennikzachodni.pl, 2020-12-13. [dostęp 2024-12-13]. (pol.).
- ↑ Rzewiczok 2006 ↓, s. 172.
- ↑ Tomasz Borówka: Jak uciekali zbrodniarze. Ewakuacja gestapo i jego archiwów z Katowic w styczniu 1945. www.slazag.pl, 2023-01-29. [dostęp 2024-12-13]. (pol.).
- ↑ Bulsa i Szmatloch 2018 ↓, s. 74.
- 1 2 Instytut Pamięci Narodowej. Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu: „Twarze katowickiej bezpieki” – Katowice, 30 marca 2007 r.. ipn.gov.pl. [dostęp 2024-12-13]. (pol.).
- ↑ Korol-Chudy 2020 ↓, s. 54.
- ↑ Korol-Chudy 2020 ↓, s. 55.
- 1 2 3 Bulsa i Szmatloch 2018 ↓, s. 75.
- ↑ Zespół Wojewódzkich Przychodni Specjalistycznych w Katowicach: O nas. zwps.pl. [dostęp 2024-12-13]. (pol.).
- ↑ Danilczyk i Kasprzyk 1994 ↓, s. 108.
- 1 2 3 Internetowe mapy Systemu Informacji Przestrzennej Katowic. Zabytki. emapa.katowice.eu. [dostęp 2024-12-13]. (pol.).
- 1 2 Danilczyk i Kasprzyk 1994 ↓, s. 109.
- ↑ Urząd Miasta Katowice. Wydział Polityki Społecznej: Zespół Wojewódzkich Przychodni Specjalistycznych. bezbarier.katowice.eu. [dostęp 2024-12-13]. (pol.).
- ↑ Leśniewska i Bojarun 2014 ↓, s. 21.
Bibliografia
- Antoni Barciak, Ewa Chojecka, Sylwester Fertacz (red.), Katowice. Środowisko, dzieje, kultura, język i społeczeństwo, t. 1, Katowice: Muzeum Historii Katowic, 2012, ISBN 978-83-87727-24-6 (pol.).
- Michał Bulsa, Ulice i place Katowic, wyd. trzecie, Katowice: Wydawnictwo „Prasa i Książka”, 2018, ISBN 978-83-63780-28-9 (pol.).
- Michał Bulsa, Barbara Szmatloch, Sekrety Katowic, Wydanie I, Łódź: Księży Młyn Dom Wydawniczy, 2018, ISBN 978-83-7729-386-7 (pol.).
- Leszek Danilczyk, Maria Kasprzyk, Studium historyczno-urbanistyczne Katowic w granicach administracyjnych. Katowice. Tom I tekst. Część II studium konserwatorskie, Opublikowano w: Miejski System Zarządzania – Katowicka Infrastruktura Informacji Przestrzennej. Zabytki, Kraków: Pracownie Konserwacji Zabytków „ARKONA” Sp. z o.o. Pracownia Dokumentacji Naukowo-Historycznej, 1994 (pol.).
- Joanna Kałuska, Mirosław Węcki, W okupowanym mieście: topografia Katowic w latach 1939–1945, Katowice: Muzeum Historii Katowic. Archiwum Państwowe w Katowicach, 2013, ISBN 978-83-63031-16-9 (pol.).
- Aleksandra Korol-Chudy, Kiedy Katowice były Stalinogrodem… 1953–1956, Katowice: Instytut Pamięci Narodowej. Oddział w Katowicach; Katowice Miasto Ogrodów - Instytucja Kultury im. Krystyny Bochenek, 2020, ISBN 978-83-8098-972-6 (pol.).
- Beata Leśniewska, Waldemar Bojarun (red.), Przewodnik po Śródmieściu Katowic, Katowice: Wydział Promocji Urząd Miasta Katowice, 2014 (pol.).
- Jadwiga Lipońska-Sajdak, Zofia Szota, „Gruss aus Kattowitz”. Pozdrowienia z Katowic. Album pocztówek ze zbiorów Muzeum Historii Katowic, Katowice: Muzeum Historii Katowic, 2004, ISBN 978-83-87727-07-9 (pol.).
- Urszula Rzewiczok, Zarys dziejów Katowic 1299–1990, Katowice: Muzeum Historii Katowic, 2006, ISBN 978-83-87727-42-0 (pol.).