Eledonoprius armatus

Eledonoprius armatus – gatunek chrząszcza z rodziny czarnuchowatych i podrodziny Tenebrioninae. Zamieszkuje głównie Europę i Amerykę Północną. Relikt lasów pierwotnych. Rozwija się w grzybach nadrzewnych i przegrzybiałym drewnie.

Gatunek ten opisany został po raz pierwszy w 1799 roku przez Georga W.F. Panzera pod nazwą Opatrum armatum^[1][2]. Jako lokalizację typową wskazano Austrię^[1]. W 1911 roku Edmund Reitter umieścił go w rodzaju Eledonoprius^[3], dla którego stanowi gatunek typowy^[2]. Epitet gatunkowy oznacza po łacinie „uzbrojone”^[4].

Chrząszcz o ciele długości od 2,5^[5] do 4 mm^[6], w zarysie owalnym z wyraźnie ząbkowanymi krawędziami głowy, przedplecza i pokryw^[6][5]. Ubarwienie jest kasztanowe do prawie czarnego^[6][5], zwykle z nalotem białawej inkrustacji^[6], przy czym czułki i stopy są jaśniejsze, rdzawobrązowe^[7][5].

Głowa pokryta jest małymi, ostrymi guzkami^[5], zwłaszcza na krawędziach i za oczami^[7]; u samca ma ona dwa długie ząbki na nadustku oraz dłuższą niż u samicy parę rogów na czole powyżej tegoż^[5][7][6]. Oczy są małe, poprzeczne, czarne^[7], podzielone występami policzków^[6]. Na przedzie głowy wyrastają krótkie, rzadkie, blade szczecinki^[7].

Przedplecze jest szersze od głowy, pośrodku sklepione^[6], na brzegach bocznych szeroko spłaszczone i mocno ząbkowane, o krawędzi tylnej obrzeżonej punktowaną listewką, na powierzchni dość gęsto i regularnie pokryte wyraźnymi i ostrymi guzkami^[6][7], zaopatrzone w dwa wyraźne wciski przy podstawie^[7]. Niewielka tarczka ma trójkątny kształt^[6]. Pokrywy są krótkie, silnie sklepione^[7], o równoległych w zarysie bokach^[6] i rozpłaszczonych, ząbkowanych brzegach^[7][5], dobrze widocznych przy patrzeniu od góry. Rzędy są wgłębione, szerokie, grubo punktowane^[6]. Międzyrzędy są żeberowato wyniesione^[7], co drugi nieco bardziej^[5]; na każdym biegnie jeden szereg nieco mniejszych niż na przedpleczu kolcowatych guzków^[6]. Skrzydła tylnej pary są w pełni wykształcone^[6]. Odnóża wieńczą krótkie stopy o członie ostatnim znacznie dłuższym niż pozostałe razem wzięte^[6][5].

Owad zaliczany do reliktów lasów pierwotnych, ściśle związany ze starymi drzewami liściastymi^{[6][8][9][10]}. Jest saproksylicznym mykofagiem. Larwy przechodzą rozwój w rosnących na brzozach, bukach, dębach, jesionach i olszach owocnikach błyskoporków (w tym: podkorowego, promienistego i skórzastego), bladoporka płaczącego oraz w sąsiadującym z tymi owocnikami przegrzybiałym drewnie, jak również w biało gnijącym drewnie sąsiadującym z owocnikami uszaka skórnikowatego i zgliszczaka pospolitego. Osobniki dorosłe stwierdzano ponadto w owocnikach hubiaka pospolitego, lakownicy żółtawej i boczniaków oraz w próchnowiskach dębów^[9]. Aktywność postaci dorosłych przypada na wieczór^[7].

Gatunek holarktyczny. W Europie znany jest z Hiszpanii, Francji, Niemiec, Szwajcarii, Austrii, Włoch, Danii, Szwecji, Polski, Czech, Słowacji, Węgier, Ukrainy, Rumunii, Bułgarii, Słowenii, Chorwacji i Grecji, w Azji z Cypr, a w Afryce Północnej z Maroka^[2][7], choć to ostatnie doniesienie jest uznawane za wątpliwe^[9].

W wielu krajach owad ten jednak zdążył już wyginąć wskutek prowadzenia gospodarki leśnej^[8]. Spośród około 50 znanych jego stanowisk, większość stwierdzona została w drugiej połowie XIX wieku i pierwszej połowie wieku XX. Nieliczne doniesienia pochodzą z drugiej połowy XX stulecia i tylko kilka z XXI wieku^[9]. W Polsce stwierdzano go w wiekach ubiegłych na kilku stanowiskach na Śląsku, Pogórzu Przemyskim i Wolinie^[6][11]. W XXI wieku nie był obserwowany^[11] i na Czerwonej liście zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce znalazł się jako gatunek przypuszczalnie wymarły (EX?)^[12]. Na „Czerwonej liście gatunków zagrożonych Republiki Czeskiej” z kolei umieszczony jest jako gatunek krytycznie zagrożony wymarciem (CR)^[13]. Znany jest tam z kilku stanowisk na Morawach i jednego w Bohemii^[7]. W Niemczech, Danii, Szwecji, Węgrzech, Bułgarii, Chorwacji i na Cyprze w XXI wieku gatunek ten w ogóle nie był notowany^[9].