Węgry

Węgry

Magyarország

Herb Flaga
Hymn: Isten, áldd meg a magyart (Boże, zbaw Węgrów)
Ustrój polityczny	unitarna republika parlamentarna
Konstytucja	Konstytucja Węgier z 2011 roku
Stolica	Budapeszt
Data powstania	31 października 1918
Prezydent	Tamás Sulyok
Premier	Viktor Orbán
Powierzchnia	93 030 km²
Populacja (2021) • liczba ludności	9 728 337[1]
• gęstość	104 os./km²
Kod ISO 3166	HU
Waluta	forint (HUF)
Telefoniczny nr kierunkowy	+36
Domena internetowa	.hu
Kod samochodowy	H
Kod samolotowy	HA
Strefa czasowa	UTC +1 – zima UTC +2 – lato
Język urzędowy	węgierski
Religia dominująca	katolicyzm
PKB (2023)  • całkowite   • na osobę	188,51 mld[2] USD 19 386[2] USD
PKB (PSN) (2023)  • całkowite   • na osobę	426,94 mld[2] dolarów międzynar. 43 906,59[2] dolarów międzynar.
Położenie na mapie

Węgry (węg. Magyarország^ⓘ, [ˈmɒɟɒrorsaːɡ]) – państwo śródlądowe w Europie Środkowej, od 1955 członek ONZ, od 1999 członek NATO, od 2004 członek Unii Europejskiej. Jest również członkiem Grupy Wyszehradzkiej. Graniczy ze Słowacją, Słowenią, Austrią, Chorwacją, Serbią, Rumunią i Ukrainą.

Do 1946 Królestwo Węgier, z epizodem Węgierskiej Republiki Ludowej (XI 1918–III 1919) i Węgierskiej Republiki Rad (III–VIII 1919), 1946–1949 Republika Węgierska. Po przejęciu pełni władzy przez partię komunistyczną i stworzeniu państwa monopartyjnej dyktatury partii komunistycznej 1949–1989 Węgierska Republika Ludowa. WRL, państwo satelickie ZSRR, była członkiem Organizacji Narodów Zjednoczonych, większości organizacji wyspecjalizowanych ONZ od 1955, a także Układu Warszawskiego i RWPG jako element bloku wschodniego. W latach 1956–1962 powstanie węgierskie 1956 (stłumiona przez Armię Radziecką próba uniezależnienia się od ZSRR) było przedmiotem debaty w Radzie Bezpieczeństwa ONZ^[3]. W wyniku obrad Trójkątnego Stołu (czerwiec 1989) nastąpiła transformacja ustrojowa i po przeprowadzonych 25 marca 1990 wolnych wyborach Węgierska Republika Ludowa została przekształcona w demokrację parlamentarną, Republikę Węgierską (proklamowaną oficjalnie 23 października 1989). 1 stycznia 2012 nowa Konstytucja Węgier ustanowiła IV formę republikańską państwa – Węgry (Magyarország). Wskaźnik wolności prasy klasyfikuje Węgry na 92. pozycji na świecie w 2021 roku^[4].

Powierzchnia Węgier wynosi 93 030 km². Są nieomal w całości położone w nizinnej i równinnej Kotlinie Panońskiej. Wyjątkami są Średniogórze Północnowęgierskie – makroregion należący do Karpat (pasma górskie Börzsöny, Gödöllő, Cserhát, Mátra (z najwyższym szczytem Węgier Kékes), Góry Bukowe, Góry Tokajsko-Slańskie) na północnym wschodzie kraju oraz należące do Alp Wzgórza Kőszeg i Góry Soprońskie na północnym zachodzie.

Największe rzeki Węgier to Dunaj, Cisa i Drawa. Na Węgrzech leży największe jezioro Europy Środkowej – Balaton. W mieście Hévíz znajduje się największe na świecie jezioro termalne – Hévíz.

W epoce żelaza terytorium dziś zwane Węgrami zamieszkiwał konglomerat różnych ludów. Ze względu na swój miejscami stepowy charakter terytorium zasiedlili nomadyczni Scytowie, obszary pomiędzy górami Bukowymi, a Apuseni, jak i Siedmiogród leżały w domenie ludów Dackich, zachodnie i południowe pobrzeża w kierunku dzisiejszych Styrii i Slawonii zamieszkiwały plemiona które z grubsza znane są jako Ilirowie. Szybki cywilizacyjny i populacyjny postęp ludności celtyckiej sprawił, że zaczęli się osiedlać daleko poza swą kolebką nad rzekami Paar, Isar, Altmühl, od Brytanii przez teren na północ od Padu po Węgry i nawet północno-wschodnie stoki Karpat.

W I w. p.n.e. armia rzymska po paru dekadach walk, począwszy od podboju miasta Segestika, pokonała miejscowe siły. Imperium Rzymskie, w zakolu Dunaju, na podbitym terytorium utworzyło prowincję o nazwie Panonia i przeprowadzało procesy kolonizacji i romanizacji.

Po upadku Rzymu tereny te zajmowane były kolejno przez Hunów, Wandalów, Gepidów i Awarów, zaś w początkach IX wieku powstało tu słowiańskie Państwo Wielkomorawskie, któremu kres położyło pojawienie się pod koniec IX wieku Madziarów pod wodzą Arpada.

Dynastia Arpadów panowała na Węgrzech do 1301 roku. Za twórcę państwa uważany jest, koronowany w 1001, pierwszy król Węgier, Stefan I Święty, który przeprowadził chrystianizację swojego państwa. W latach 1241–1242 Węgry, jak wiele innych krajów wschodniej Europy, zostały zniszczone przez najazdy mongolskiej Złotej Ordy.

Szczyt potęgi państwo węgierskie osiągnęło za panowania Ludwika Andegaweńskiego (1342–1382), także króla Polski, kiedy Węgry sięgały od Adriatyku po Morze Czarne i skutecznie przeciwstawiały się ekspansji Turcji w Europie. Ich powrót do potęgi nastąpił za czasów Macieja Korwina (1458–1490), który przyłączył do królestwa Śląsk, Łużyce, Morawy oraz Dolną Austrię. Potęga Węgier załamała się jednak zupełnie po 1526 w wyniku klęski w bitwie z Imperium Osmańskim pod Mohaczem. Po wojnie domowej pomiędzy pretendującym do tronu Ferdynandem Habsburgiem a Janem Zapolyą – wybranym przez szlachtę węgierską królem Węgier, cały teren dzisiejszych Węgier został opanowany przez Turcję. Część terytorium dotychczasowego królestwa dostała się rodzinie Habsburgów jako dziedzina rodowa w konsekwencji postanowień układu wiedeńskiego (1515) pomiędzy Jagiellonami i Habsburgami. Z części utworzono Księstwo Siedmiogrodu, którego pierwszym władcą był Jan Zygmunt Zapolya, wnuk Zygmunta Starego, częścią centralną z Budą zarządzał bezpośrednio (jako prowincją turecką) sułtan Sulejman Wspaniały. Zostało to ustalone postanowieniami pokoju z 1541 między Imperium Osmańskim a Imperium Habsburgów.

Całość terytorium Królestwa Węgier znalazła się pod władzą Habsburgów po pokoju w Karłowicach. Turcja Osmańska wówczas wycofała się z Europy Środkowej, w wyniku następstw klęski w bitwie pod Wiedniem (podczas ostatniej osmańskiej ofensywy w Europie Środkowej) i dalszych klęsk w wojnie toczonej do roku 1699 z Ligą Świętą (Państwo Kościelne, Rzeczpospolita Obojga Narodów, Republika Wenecka i Imperium Habsburgów), do których w 1686 dołączyło Carstwo Rosyjskie. Węgry, które stanowiły osobne królestwo, w 1804 roku weszły jako prowincja do nowo utworzonego Cesarstwa Austrii, na czele którego stanął Franciszek I. W wyniku słabości wewnętrznej i klęski w wojnie z Prusami (1866) Austria zmuszona została do nadania drugiemu pod względem znaczenia narodowi monarchii – Węgrom – statusu współgospodarza i w 1867 powstały Austro-Węgry. Całkowitą samodzielność uzyskano dopiero po I wojnie światowej.

W okresie rozpadu monarchii austro-węgierskiej, po rozpoczętej 31 października 1918 r. rewolucji Węgry zostały 16 listopada 1918 ogłoszone republiką, której prezydentem został Mihály Károlyi. W marcu 1919 władzę przejęli komuniści i socjaldemokraci, proklamując Węgierską Republikę Rad – dyktaturę pod przywództwem Béli Kuna. Węgierska Republika Rad przetrwała przez 133 dni i została obalona w wyniku inwazji wojsk rumuńskich i czechosłowackich. W 1920 Węgry utraciły, w wyniku traktatu w Trianon dostęp do morza oraz dwie trzecie swego terytorium (Burgenland, Słowacja, Zakarpacie, Siedmiogród, Wojwodina, Chorwacja i Slawonia), z 325 tys. km² pozostało 93 tys. km². W wyniku ustaleń traktatu Węgry utraciły również niemal dwie trzecie ludności (pozostało 8 z 21 milionów). Poza granicami Węgier znalazło się 3,5 miliona Węgrów (co stanowiło ⅓ tego narodu), głównie w południowej Słowacji i siedmiogrodzkiej Seklerszczyźnie oraz części Wojwodiny, w tym obszary o zwartym osadnictwie i większości węgierskiej. Węgry, uznane za pozostałość Austro-Węgier i stronę wojującą w I wojnie światowej, zostały obarczone na kolejne 33 lata płatnością reparacji wojennych. Oprócz tego zmniejszono liczebność armii węgierskiej do 32 tysięcy i zakazano obowiązkowej służby wojskowej. Politycy francuscy (Georges Clemenceau) otwarcie przyrzekli Węgrom w chwili podpisania traktatu możliwość jego rewizji w oparciu o kryterium etnograficzne i statut Ligi Narodów, obietnica ta nie została dotrzymana. Wobec postanowień traktatu na Węgrzech w całym okresie międzywojennym dominowała chęć rewizji jego postanowień, uznawanych za sprzeczne z zasadą samostanowienia narodów. Zdominowało to politykę zagraniczną Królestwa Węgier i jego stosunki z sąsiadami.

Formalnie Węgry ogłoszono ponownie monarchią, jednak tron pozostał nieobsadzony. Dwukrotne próby odzyskania korony przez króla Karola IV nie powiodły się, a na czele państwa jako regent stanął były admirał austro-węgierskiej floty – Miklós Horthy.

W wyniku kryzysu gospodarczego i rewizjonistycznej propagandy, nastąpiły zbliżenie z III Rzeszą, przystąpienie do Paktu Trzech i od czerwca 1941 udział w II wojnie światowej po stronie Państw Osi. W sierpniu 1943 rząd Węgier i regent Horthy zaproponowali aliantom traktat pokojowy, co w marcu 1944 spowodowało zajęcie Węgier przez Wehrmacht. Wobec konsekwentnych prób zawarcia zawieszenia broni podejmowanych, również po niemieckiej okupacji Węgier, przez regenta i rząd węgierski, w październiku 1944 (po wkroczeniu Armii Czerwonej na terytorium Węgier) Niemcy dokonali zamachu stanu na Węgrzech, uprowadzając i internując regenta Miklosa Horthy’ego i wprowadzając rząd marionetkowy Ferenza Szalasiego i faszystowskiej partii strzałokrzyżowców. Już w październiku 1944 część Węgier została zajęta przez Armię Czerwoną (wojska węgierskie walczyły wyłącznie na wschodnim froncie), ostatnie walki zakończyły się na terenie Węgier 4 kwietnia 1945.

Po wojnie kraj należał do bloku wschodniego, będącego pod kontrolą ZSRR. Próba odzyskania niepodległości i demokratyzacji w 1956 (powstanie węgierskie) zakończyła się krwawą radziecką interwencją zbrojną.

W roku 1989 Węgry podważyły żelazną kurtynę dzielącą bloki wschodni i zachodni, otwierając granicę z Austrią. W 1990 przeprowadzono demokratyczne wybory. W 1999 Węgry przystąpiły do NATO, a w 2004 do Unii Europejskiej.

25 kwietnia 2011 roku prezydent Pal Schmitt podpisał nową Konstytucję Węgier, która weszła w życie 1 stycznia 2012 roku. Konstytucja m.in. zmieniła nazwę państwa z Republika Węgierska na Węgry^[5].

Kontury ustroju politycznego Węgier zostały zarysowane podczas obrad tzw. Trójkątnego Stołu (jesień 1989). Obecny ustrój Węgier definiuje Konstytucja Węgier. Węgry są od tego czasu demokratyczną republiką o charakterze parlamentarno-gabinetowym. Jednoizbowy parlament Országgyűlés (199 posłów) wybierany co cztery lata w wyborach powszechnych i tajnych, częściowo metodą proporcjonalną, po części w okręgach jednomandatowych. Prezydenta wybiera Országgyűlés na okres pięciu lat (może kandydować na drugą kadencję). Rząd tworzy przewodniczący zwycięskiego ugrupowania. Na Węgrzech istnieją dwa główne stronnictwa: Fidesz i pomniejsza, wywodząca się z czasów WRL postkomunistyczna Węgierska Partia Socjalistyczna. Władzę obecnie pełni Fidesz, z tego stronnictwa wywodzi się także węgierski prezydent.

Prezydenci Republiki (Republika Węgierska):

• Árpád Göncz (1990–2000)
• Ferenc Mádl (2000–2005)
• László Sólyom (2005-2010)
• Pál Schmitt (2010-2012)

Prezydenci Republiki (Węgry):

• Pál Schmitt (2012)
• János Áder (od 2012 do 2022)
• Katalin Novák (od 2022)

Premierzy (Republika Węgierska):

• József Antall (1990–1993)
• Péter Boross (1993–1994)
• Gyula Horn (1994–1998)
• Viktor Orbán (1998–2002)
• Péter Medgyessy (2002–2004)
• Ferenc Gyurcsány (2004-2009)
• Gordon Bajnai (2009-2010)
• Viktor Orbán (2010-2012)

Premier (Węgry):

• Viktor Orbán (od 2012)

Podział administracyjny Węgier jest trzystopniowy. Obszar państwa jest podzielony na komitaty (megye; obecnie 19), które dzielą się na powiaty (dawniej járás, obecnie kistérség – 168), a te – na gminy (települései – miejskie város, obecnie 214, oraz wiejskie község i nagyközség, obecnie 2898). Rangę równą powiatom mają miasta na prawach komitatu (megyei jogú város, obecnie 23). Szczególny status, równy komitatowi, ma stołeczny Budapeszt (főváros), który dzieli się na dzielnice (kerület).

Komitat	Siedziba władz	Powierzchnia [km²]	Liczba mieszkańców	Gęst. zal. [os./km²]	Liczba gmin
Budapeszt	–	525	1 740 041	3314	23
Bács-Kiskun	Kecskemét	8445	541 584	64	119
Baranya	Pecz	4430	402 260	91	301
Békés	Békéscsaba	5631	392 845	70	75
Borsod-Abaúj-Zemplén	Miszkolc	7247	739 143	102	355
Csongrád	Segedyn	4263	425 785	100	60
Fejér	Székesfehérvár	4359	428 579	98	108
Győr-Moson-Sopron	Győr	4208	440 138	105	182
Hajdú-Bihar	Debreczyn	6211	550 265	89	82
Heves	Eger	3637	323 769	89	119
Jász-Nagykun-Szolnok	Szolnok	5582	413 174	74	75
Komárom-Esztergom	Tatabánya	2265	315 886	139	76
Nógrád	Salgótarján	2546	218 218	86	129
Pest	Budapeszt	6393	1 124 395	176	186
Somogy	Kaposvár	6036	334 065	55	244
Szabolcs-Szatmár-Bereg	Nyíregyháza	5936	583 564	98	228
Tolna	Szekszárd	3703	247 287	67	108
Vas	Szombathely	3336	266 342	80	216
Veszprém	Veszprém	4493	368 519	82	217
Zala	Zalaegerszeg	3784	269 705	78	257
Węgry	Budapeszt	93 030	9 957 731	107	3176

Węgry, z racji braku dostępu do morza, dysponują dwoma rodzajami sił zbrojnych: wojskami lądowymi oraz siłami powietrznymi^[6]. Uzbrojenie sił lądowych Węgier składało się w 2014 roku z: 155 czołgów, 1508 opancerzonych pojazdów bojowych, 30 zestawów artylerii holowanej oraz 65 wieloprowadnicowych wyrzutni rakietowych^[6]. Węgierskie siły powietrzne z kolei posiadały w 2014 roku uzbrojenie w postaci m.in. 12 myśliwców, 16 samolotów transportowych, 2 samolotów szkolno-bojowych oraz 12 śmigłowców^[6].

Wojska węgierskie w 2014 roku liczyły 20 tys. żołnierzy zawodowych oraz 52 tys. rezerwistów. Według rankingu Global Firepower (2014) węgierskie siły zbrojne stanowią 61. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 1 mld dolarów (USD)^[6].

Węgrzy są w Europie narodem o tyle nietypowym, że przez długi czas nieznane było ich pochodzenie; oni sami chętnie widzieli swych przodków w Hunach. W rzeczywistości pra-Węgrzy, tak jak przodkowie Finów, Estończyków oraz innych ludów ugrofińskich, wywodzą się z północnej Azji. Mimo że po osiedleniu się nad Dunajem i Cisą szybko przyjęli wzorce zachodnioeuropejskiej kultury – byli wręcz określani jako wschodni bastion Europy – zachowali wiele ze swej odrębności. Turcy uważają Węgrów za swoich pobratymców, bardziej jednak po to, by podkreślić swoją obecność w Europie.

Zupełną odrębność zachowała wiejska muzyka ludowa. Pieśni typu lamentu, zwykle śpiewane przez kobiety, zachowały archaiczny rytm i brzmienie, niespotykane u innych narodów europejskich. Nierówny rytm łączy się w nich z uderzeniem akcentem na pierwszą sylabę jakie występuje w języku węgierskim. Brzmienia powszechnie uważane za ludową muzykę węgierską, jak rozsławiony na świecie czardasz, w rzeczywistości mają pochodzenie cygańskie. Tego rodzaju muzyka taneczna powstała z połączenia ludowej muzyki Romów i muzyki miast. Ta grupa etniczna przybywała na teren Węgier od XV wieku i jak żadna inna wpłynęła na życie muzyczne kraju. Dzięki Węgrom i tutejszym kompozytorom muzyka cygańska stała się sławna na całym świecie. Sami Romowie, mimo wieków asymilacji, podobnie jak w wielu innych krajach pozostają jednak nadal na dnie piramidy społecznej.

Ceniona i charakterystyczna jest kuchnia węgierska. Węgierskie słowo gulyás – gulasz weszło do słowników wielu języków europejskich. Tradycyjnie jada się go na ostro z papryką. Inną tradycyjną potrawą węgierską jest halászlé, czyli zupa rybna. Do posiłków pija się wino, którego na Węgrzech jest szeroki wybór. Tradycyjnie w Polsce mianem węgrzyna określano białe wino z Tokaju. Leżący najbliżej granicy ośrodek winiarstwa przez wieki zaopatrywał piwnice szlacheckie w całej Rzeczypospolitej. Jeden z gatunków nosi polską nazwę: szamorodni, czyli samorodny, nadaną przez polskich odbiorców. Słodkie, mocne, o intensywnym bukiecie aszu jest określane jako wino królów – król win. Do innych tradycyjnych miejsc wyrobu win na Węgrzech należy rejon Egeru, skąd pochodzi czerwona wytrawna Egri Bikavér, czyli bycza krew. Turyści szczególnie licznie odwiedzają winnice na północnych brzegach Balatonu, szczególnie rejon Badacsony. Najwięcej jednak win w kraju produkuje się na stokach gór Mátra w Gyöngyös. Pochodzi stąd złocistożółty Gyöngyös – Bor. To poprzez wino w czasie pokoju zacieśniała się przyjaźń polsko-węgierska, którą podkreśla znane przysłowie, występujące w wersjach polskiej i węgierskiej: Polak, Węgier, dwa bratanki, i do szabli, i do szklanki.

• stosunki polsko-węgierskie
• uniwersytety na Węgrzech
• władcy Węgier