Hrabstwo kłodzkie

Hrabstwo kłodzkie

Hrabství kladské (czes.)
Grafschaft Glatz (niem.)

1459–1816
Herb
Ustrój polityczny	monarchia
Stolica	Kłodzko
Data powstania	1459
Data likwidacji	1816
Władca	Maria Teresa
Powierzchnia	1643 km²
Populacja (1778) • liczba ludności	64 871
• gęstość	39 os./km²
Waluta	dukat kłodzki, talar kłodzki
Narody i grupy etniczne	Niemcy, Czesi
Język urzędowy	niemiecki
Religia dominująca	katolicyzm
Położenie na mapie świata Hrabstwo kłodzkie
50°22′N 16°38′E/50,366667 16,633333

Hrabstwo kłodzkie (niem. Grafschaft Glatz, śl.-niem. i kłodz. Grofschoaft Glootz lub Groofschoft Glootz, cz. Hrabství kladské) – dawna kraina historyczna ze stolicą w Kłodzku, istniejąca na obszarze obecnego powiatu kłodzkiego w latach 1459–1816, funkcjonująca jednak żywo w świadomości nie tylko mieszkańców aż do wysiedlenia w 1945^[1]. Pojęcie odrębności hrabstwa kłodzkiego pozostało w nazwach, zwyczajach czy podporządkowaniu administracji kościelnej. Jego terytorium nazywane jest również ziemią kłodzką.

Hrabstwo kłodzkie to dawny region historyczny w południowo-wschodniej części obecnego województwa dolnośląskiego i częściowo w dzisiejszych Czechach (okręg Broumova). Obejmował południowo-wschodnią Sudetów Środkowych i zachodnią część Sudetów Wschodnich. Jego centrum stanowiła Kotlina Kłodzka. W całości do hrabstwa należały: Krowiarki, Góry Bystrzyckie, Góry Stołowe, Obniżenie Ścinawki oraz południowe zbocza Gór Bardzkich, Gór Złotych, południowo-wschodnie Gór Sowich, wschodnie fragmenty Gór Suchych, północno-wschodnie fragmenty Gór Orlickich, północno-zachodnie części Gór Bialskich i Masywu Śnieżnika, a także większa część Wzgórz Włodzickich^[2].

Północno-wschodnia granica hrabstwa przebiegała od Wielkiej Sowy partią szczytową: Gór Sowich, Grzbietem Zachodnim Gór Bardzkich, przez Przełęcz Bardzką, Grzbietem Wschodnim Gór Bardzkich, Gór Złotych, Gór Bialskich do Śnieżnika. Południowo-wschodnia granica od Śnieżnika przebiegała partią szczytową masywu Śnieżnika do Przełęczy Międzyleskiej. Granice hrabstwa od strony północnej, wschodniej i południowej były stałe. Zmiennością odznaczała się granica zachodnia, która od 1260 obejmowała obszar Broumova i Polic w kraju hradeckim w dzisiejszych Czechach. Do XVI wieku granica zachodnia hrabstwa kłodzkiego biegła głównym grzbietem Gór Bystrzyckich, w 1589 granicę przesunięto na nurt Dzikiej Orlicy. Do obecnych czasów zachowały się kamienie graniczne hrabstwa kłodzkiego: Kamienny trójprzedział na Śnieżniku i Trójpański Kamień na Leszczyńcu w Górach Suchych^[3].

Tereny byłego hrabstwa kłodzkiego zostały zasiedlone wcześnie. W starożytności przez tereny te biegł słynny szlak bursztynowy. W okresie średniowiecza tereny te stanowiły część Królestwa Czeskiego, najpierw, jak dawniej sądzono, pod władzą Sławnikowiców, później Przemyślidów i leżały na granicy ziem czeskich i polskich. Z imieniem Sławnika wiąże się pierwsza pisemna wzmianka o Kłodzku w kronice Kosmasa, praskiego kronikarza dotycząca 981 roku. W X i XI toczyły się polsko-czeskie zmagania o panowanie nad Kłodzczyzną. Na wiele lat granice między Czechami a Polską ustalił pokój kłodzki z 30 maja 1137, który zawarli książę Bolesław III Krzywousty i książę czeski Sobiesław I. Na jego podstawie Bolesław zachował niemal cały Śląsk z wyjątkiem ziemi opawskiej; tę ostatnią wraz z ziemią kłodzką zachował Sobiesław.

Specyfika ukształtowania terenu przyczyniła się do tego, że już w XIII wieku ziemia stała się odrębną jednostką administracyjną, określaną w dawnych dokumentach jako terra Glacensis, od XV w. comitatus Glacensis czy później Glatzer Land. W XIII i XIV wieku ziemią kłodzką kilkakrotnie władali Piastowie śląscy, m.in. Henryk IV Probus i Bolko II Ziębicki, jako lennicy króla Czech.

W 1458 namiestnik i wielkorządca Czech Jerzy z Podiebradów wykupił ziemię kłodzką i stała się ona jego osobistą posiadłością. W 1459 ziemia kłodzka została podniesiona przez króla Jerzego z Podiebradów do rangi hrabstwa w strukturze Królestwa Czeskiego i oddana jako lenno jego synom: Henrykowi, Wiktorynowi i Henrykowi młodszemu (Hynkowi). W 1477 do hrabstwa włączono tereny dawnego klucza homolskiego (zamek Homole i miasto Duszniki, dawniej będące częścią ziemi kłodzkiej) z dołączonych doń miastem Lewin i okolicznymi wsiami, dawniej należącymi do dóbr náchodskich. W 1501 po śmierci Henryka I Starszego książęta ziębiccy sprzedali hrabstwo swojemu szwagrowi Ulrichowi von Hardeckowi (Hardeggowi). Jego brat i spadkobierca Jan von Hardeck w 1534 sprzedał hrabstwo królowi czeskiemu Ferdynandowi I Habsburgowi, który w 1537 zastawił je Janowi z Pernštejnu. W 1549 zastaw przeszedł z ręki synów na księcia Ernesta bawarskiego, długoletniego biskupa pasawskiego i arcybiskupa salzburskiego. W 1561 Ferdynand I Habsburg wykupił zastaw częściowo, a w 1567 jego syn Maksymilian II Habsburg – całkowicie.

Od tej pory hrabstwo kłodzkie podlegało bezpośrednio czeskiemu monarsze. W 1742 wraz z większą częścią Śląska przeszło we władanie Królestwa Prus (sejm czeski ratyfikował zmianę w 1743), w 1816 włączono je w granice prowincji śląskiej. W 1871 stało wraz z Prusami się częścią II Rzeszy Niemieckiej. W 1945 zostało włączone do Polski, przy czym w pierwszych latach po II wojnie światowej stanowiło przedmiot sporu polsko-czechosłowackiego: Czechosłowacja, powołując się na prawa historyczne i etnograficzne, żądała przyłączenia ziemi kłodzkiej. Pod naciskiem Stalina został zachowany status quo^[4][5], ale przebieg granicy został potwierdzony dopiero w układzie z 1958^[6].

Źródło^[7]

Od powstania biskupstwa w Pradze w 973 (od 1344 arcybiskupstwa) podlegała mu ziemia kłodzka (odrębnie od Śląska, zależnego od biskupów wrocławskich). Ten stan utrzymał się również po zajęciu hrabstwa przez Prusy w 1742, również po faktycznym włączeniu go do Śląska w 1816. Także po II wojnie światowej teren ten jako jedyna część państwa polskiego podlegał formalnie archidiecezji praskiej^[10][11] poprzez urząd wielkiego dziekana kłodzkiego jako wikariusza generalnego do 28 czerwca 1972^[12].

• 1458 – namiestnik i wielkorządca Czech Jerzy z Podiebradów kupił ziemię kłodzką
• 1459 – ziemia kłodzka została podniesiona przez króla Jerzego z Podiebradów do rangi suwerennego hrabstwa, co potwierdził cesarz Fryderyk III.
• 1491 – Henryk I Starszy z Podiebradów, syn Jerzego z Podiebradów ostatecznie sprzedał Broumowszczyznę klasztorowi z Broumova, definitywne oderwanie jej od ziemi kłodzkiej
• 1501 – synowie Henryka I sprzedali hrabstwo swojemu szwagrowi Ulrykowi von Hardeckowi
• 1534 – Hans von Hardeck (brat Ulryka) sprzedał hrabstwo królowi Czech i Węgier Ferdynandowi I
• 1537 – Ferdynand I zastawił hrabstwo Janowi z Pernštejnu
• 1549 – hrabstwo jako zastaw przeszło na księcia Ernesta bawarskiego
• II połowa XV wieku – tereny hrabstwa objęła reformacja; prócz luteranów pojawiają się zwolennicy unitarianizmu pod wodzą świeckiego nauczyciela Kaspra Schwenkfelda
• 1558 – na Kłodzko spadły kary po wykryciu szwenkfeldystów. Ferdynand jeszcze jako król czesko-węgierski tępił bezwzględnie wszelkich reformatorów
• 1561 – Ferdynand I (od 1556 już jako cesarz) – częściowo wykupił hrabstwo kłodzkie
• 1567 – cesarz Maksymilian II (syn Ferdynanda I) wykupił całkowicie hrabstwo kłodzkie
• 1589 – dokonano ostatniej, znaczącej zmiany granic hrabstwa kłodzkiego przesuwając ją na płd.-zach. z grzbietu Gór Bystrzyckich w dolinę Orlicy
• lata 1618–1648 – hrabstwo kłodzkie objęła wojna trzydziestoletnia, znaczne straty ludnościowe i materialne
• 1622 – do Kłodzka wrócili jezuici, wygnani wcześniej przez mieszczan kłodzkich
• lata 1661, 1668, 1679 – rozruchy chłopskie
• lata 1740–1742 – hrabstwo objęła I wojna śląska, rozpętana przez Fryderyka II Wielkiego, króla Prus
• 1742 – pokój wrocławski podpisany 11 czerwca zakończył I wojnę śląską, na jego mocy hrabstwo kłodzkie przechodzi do Prus
• lata 1744–1745 – II wojna śląska
• lata 1756–1763 – III wojna śląska (wojna siedmioletnia)
• 1763 – traktat w Hubertusburgu ugruntował panowanie Prus nad Śląskiem i hrabstwem kłodzkim
• lata 1778–1779 – wojna o sukcesję bawarską zwana „wojną kartoflaną” spustoszyła hrabstwo kłodzkie i utwierdziła panowanie Prus
• 1794 – z hrabstwa wyruszył drugi pułk piechoty w celu stłumienia insurekcji kościuszkowskiej w Polsce
• 1806–1807 – inwazja wojsk napoleońskich
• kwiecień-czerwiec 1807 – oblężenie twierdzy kłodzkiej
• 1 maja 1816 – administracyjne zniesienie hrabstwa kłodzkiego poprzez włączenie go jako Landkreis Glatz (podzielonego od 24 stycznia 1818 na powiaty Kłodzko i Bystrzyca Kłodzka) do rejencji dzierżoniowskiej, a po jej rozwiązaniu 1 maja 1820 do rejencji wrocławskiej w prowincji śląskiej^[13][14].

Hrabstwo kłodzkie wspomniane jest w słowach pieśni Fridericus Rex – marszu pruskich grenadierów^[15]

• 
  Herb Czastalowicz
• 
  Herb księstwa ziębickiego
• 
  Ziemia kłodzka (1930)
• 
  Mapa hrabstwa (1747)
• 
  Jedna z najstarszych map hrabstwa (1645)
• 
  Medal 550-lecia hrabstwa

• ziemia kłodzka
• czeski kątek
• hrabiowie kłodzcy
• namiestnicy ziemi kłodzkiej
• starostowie powiatu kłodzkiego
• Landkreis Glatz

• M. Czapliński, Historia Śląska, wyd. UWr, Wrocław 2002.
• S. Mizia, Historia Śląska. Popularny zarys dziejów, wyd. Rzeka, Wrocław 1997.
• J. Tazbir, Polska na przestrzeni dziejów, wyd. PWN, Warszawa 1995.
• P. Migoń, Ziemia Kłodzka, wyd. Eko-Graf, Wrocław 2000.