Ideologia języka standardowego

Ideologia języka standardowego, standardyzm językowy[1][2] (ang. standard language ideology, linguistic standardism[1]) – zespół postaw językowych będących wynikiem procesów standaryzacji językowej w nowoczesnych społeczeństwach. Ich trzon tworzą z jednej strony powszechne (często wyidealizowane) koncepcje poprawności językowej, z drugiej – przekonanie o istnieniu jednej, „najlepszej” odmiany języka – języka standardowego, oraz krytyczny stosunek do form od niej odrębnych[3][4][5]. Ideologia języka standardowego podkreśla słuszność standaryzacji językowej, często wiążąc to z pewnym imperatywem moralnym, nakazującym stosowanie jednolitego kodu językowego we wszystkich sytuacjach społecznych[6]. Termin „ideologia języka standardowego” został wprowadzony do socjolingwistyki przez amerykańskich językoznawców Lesley i Jamesa Milroyów[3].

Założeniami ideologii języka standardowego kierują się użytkownicy języków, które przeszły proces standaryzacji (są to np. angielski czy japoński), w odróżnieniu od osób władających językami nieustandaryzowanymi (do których należą np. liczne lokalne języki australijskie i afrykańskie)[7]. Ideologia ta staje się przedmiotem krytyki ze względu na dostrzegany w niej konserwatyzm i elitaryzm, związek z puryzmem językowym oraz uniwersalistyczne przypisywanie wartości różnym cechom i stylom językowym[8], przy propagowaniu oficjalnego standardu językowego jako wyższej formy języka (nie zaś np. jako pomocniczego środka komunikacji)[9]. Ponadto, poprzez koncentrację na dialekcie standardowym i narzucanie czarno-białej koncepcji poprawności językowej, ideologia języka standardowego ma budować zniekształcony obraz języka i jego wariantywnej natury. Zdaniem socjolingwistów prowadzi ona bowiem do marginalizacji różnych odmian języka, w tym dialektów lokalnych i rozmaitych form języka potocznego[10]. Przyznawanie pierwszeństwa językowi standardowemu w procesie rewitalizacji języków mniejszościowych może mieć negatywny wpływ na ich żywotność, sprzyjając redukcji przekazu odmian lokalnych, które nie są promowane przez system szkolnictwa[5].

W socjolingwistyce ideologia języka standardowego jest wymieniana wśród najbardziej upowszechnionych ideologii językowych, obok ideologii monoglosji[11].

Charakterystyka

Rosina Lippi-Green definiuje to pojęcie jako: „stronniczość na rzecz abstrakcyjnego, wyidealizowanego, homogenicznego języka, który jest dyktowany i podtrzymywany przez instytucje o dominującej pozycji i który jako swój model określa język pisany, choć w największej mierze opiera się na języku mówionym wyższej klasy średniej”[12].

Języki standardowe powstają na bazie praktyki językowej wykształconych użytkowników języka, przy czym edukacja nie jest jednakowo dostępna dla wszystkich. Instytucje edukacyjne odgrywają istotną rolę w propagowaniu standardu, czemu służy stosowanie sankcji wobec tych, którzy nie operują standardem, oraz nagradzanie (np. dobrymi ocenami) tych, którzy nim władają[13]. Przykładem ideologii języka standardowego jest przekonanie, że komunikacja będzie bardziej efektywna, jeśli wszyscy będą używać odmiany standardowej języka[13]. Innym jej przejawem jest przywiązanie do zewnętrznych autorytetów i źródeł językowych (specjalistów, opracowań gramatycznych, poradników stylistycznych itp.), będących wyznacznikami poprawności językowej[14].

Chorwacki lingwista Anđel Starčević rozumie ideologię języka standardowego jako powszechną postawę typowych użytkowników języka, która zakłada istnienie jednej poprawnej i „prawdziwej” odmiany języka, często w sensie absolutnym. Odmianą tą jest z założenia język standardowy, popularnie utożsamiany z językiem jako takim i postrzegany jako lepszy od pozostałych jego odmian (pod względem walorów logicznych, estetycznych i komunikacyjnych). Pod wpływem procesów standaryzacyjnych pisana postać języka i styl formalny uchodzą za bardziej prawowite od języka mówionego i stylów mniej formalnych[15]. Niestandardowe odmiany języka są postrzegane nie autonomicznie, lecz przez pryzmat odmiany standardowej – jako odstępstwa od niej[11][16].

Ideologia języka standardowego jest właściwa dla społeczeństw europejskich, a pewne jej wpływy zauważa się również w dyskursie profesjonalnych językoznawców[16][17][18]. Starčević wiąże założenia tej ideologii z teorią kultury języka[19].

W kulturach języka standardowego homogeniczność języka bywa częścią oficjalnej polityki językowej, a samemu pojęciu poprawności językowej przypisuje się status wartości narodowej[20]. Podważanie tej ideologii lub tradycyjnych autorytetów może być odbierane jako zagrożenie dla tożsamości narodowej[21] lub jako przejaw „językowego anarchizmu”[9]. Niekiedy wskazuje się na potrzebę kultywacji norm językowych w związku z przeciwdziałaniem barierom komunikacyjnym[22]. Dla ideologii języka standardowego typowe jest przekonanie, że jakość języka właśnie ulega pogorszeniu, co rodzi potrzebę jego ochrony przed nieuchronną degradacją, przy wsparciu odpowiednich autorytetów[23].

Założenia

Językoznawca James Milroy wyróżnia cztery składniki ideologii języka standardowego[24]:

Poprawność językowa

Istotną konsekwencją standaryzacji języka jest ugruntowanie się w społeczeństwie idei poprawności językowej. W kulturach języka standardowego panuje powszechne, zwykle niekwestionowane przekonanie, że wśród używanych form językowych można wyróżnić zarówno elementy z gruntu poprawne, jak i elementy błędne. Wiara w obiektywną poprawność językową istnieje wśród znakomitej większości społeczeństwa, również wśród ludzi wykształconych. W społeczeństwie poprawność językowa jest uznawana za zdroworozsądkowy fakt, oparty na rozstrzygnięciach lingwistycznych, bez przypisywania temu pojęciu podłoża ideologicznego[25].

James Milroy stoi na stanowisku, że reguły poprawności nie są elementem zaszytym w języku, lecz konwencją narzucaną z zewnątrz, opartą na czynnikach społecznych i wynikającą z przyjęcia takich, a nie innych form jako części języka standardowego. Milroy zaznacza, że ewentualne argumenty, mające uzasadniać wybór poszczególnych form, są dorabiane metodą post hoc; o sposobie postrzegania różnych bytów językowych w rzeczywistości decydują bowiem czynniki pozajęzykoznawcze[26].

Polski językoznawca Karol Janicki zauważa ponadto, że przekonanie o dwubiegunowości rzeczywistości językowej (poprawny–niepoprawny) i absolutnej wyższości środków języka standardowego obecne jest nie tylko wśród laików, ale również wśród niektórych lingwistów. Janicki określa tę postawę jako przejaw esencjalizmu[27].

Chorwacki językoznawca Mate Kapović wiąże ideologię języka standardowego z preskryptywizmem i konserwatyzmem. Można rozróżniać preskryptywizm i węziej rozumianą preskrypcję. Pod pojęciem preskryptywizmu Kapović rozumie praktykę, w ramach której preskrypcja – polegająca na arbitralnym doborze jednostek językowych i ich kodyfikacji dla celów użytkowych – jest przedstawiana jako czynność naukowa, racjonalizowana przy użyciu argumentów lingwistycznych. O ile sama preskrypcja (jako „czynność techniczna”) ma zabiegać o rozpropagowanie pewnego kodu językowego jako pomocniczego narzędzia komunikacji – np. do użytku oficjalnego i ogólnonarodowego – to preskryptywizm i ideologia języka standardowego polegają na uznaniu tego kodu jako wyższej, jedynej „prawidłowej” formy języka oraz sprzeciwianiu się zakorzenionej w języku wariantywności[28].

Autorytety językowe

Językoznawcy teoretycy stoją przeważnie na stanowisku, że język stanowi własność każdego native speakera – jego rodowitego użytkownika, postrzegając go jako zjawisko poznawcze, kształtujące się w ludzkim umyśle[29]. Zakłada się, że wszelkie kody językowe – w tym dialekty regionalne czy język potoczny, są z natury oparte na złożonych zasadach językowych; reguły te istnieją niezależnie od wypracowania piśmiennictwa i oficjalnej kodyfikacji[30].

W kulturach języka standardowego uważa się, że językiem sterują autorytety (zwykle bliżej nieokreślone), odgórnie ustalające zasady i dyktujące je użytkownikom. Powszechne jest także przekonanie, że wiedza językowa przyswojona w sposób naturalny jest niedoskonała; o właściwym nabywaniu znajomości języka zaczyna się mówić dopiero na etapie formalnej edukacji (choć w rzeczywistości dzieci w wieku przedszkolnym mają już opanowane podstawy gramatyki i fonologii). Podczas nauki czytania i pisania ustandaryzowany język pisany jest utożsamiany z językiem jako takim[31].

Dla kultur języka standardowego charakterystyczne jest przypisywanie znaczenia normom ortograficznym – które są wysoce ustandaryzowane – choć zarazem nie dostrzega się umownego charakteru systemu pisma. Powszechne jest przekonanie, że o kształcie pisowni decydują obiektywne rozstrzygnięcia lingwistyczne[29]. Nie przewiduje się możliwości dostosowania ortografii do różnych potrzeb komunikacyjnych, np. w celu osiągnięcia celowego efektu stylistycznego, zaprezentowania realnej wymowy słów lub nadania przekazowi cech nieformalności[32]. Pokutuje także przekonanie, że ustna produkcja językowa powinna odpowiadać konwencjom języka pisanego, co przejawia się w unikaniu powtórzeń w języku mówionym i próbach wprowadzania do niego pisemnych struktur zdaniowych[33].

Prestiż językowy

Przyjmuje się, że główny wpływ na status różnych form językowych ma ich poważanie społeczne. James Milroy dla zobrazowania tego zjawiska podaje angielskie zdania „He was a man what didn’t believe nothing” i „He was a man who didn’t believe anything”, stwierdzając, że większość użytkowników angielszczyzny za lepsze uzna to drugie. Standardowe odmiany języków i skodyfikowane konstrukcje gramatyczne cieszą się zatem większym prestiżem socjolingwistycznym od tych odmian i konstrukcji, które są uważane za niestandardowe. Milroy zauważa jednak, że prestiż nie jest wewnętrzną cechą danej formy lub odmiany językowej – decyduje o nim status socjoekonomiczny jej użytkowników[34].

Przeciwieństwem powyższego zjawiska jest stygmatyzacja językowa, czyli niskie postrzeganie pewnych elementów językowych, zwykle form preferowanych przez niższe klasy społeczne, z zasady dezaprobowanych w procesie edukacji. Jako przykład skrajnego efektu stygmatyzacji Milroy podaje odczucia, jakoby użytkownicy gwar „nie znali swojego własnego języka”[34]. Niekiedy posługiwanie się nawet pojedynczymi niestandardowymi formami językowymi (np. pol. „przyszłem” zamiast „przyszedłem”) skutkuje negatywnymi konsekwencjami społecznymi, wywołując dezaprobatę lub drwiny ze strony innych użytkowników języka[35].

Prawowitość standardu

W kulturach języka standardowego powszechna jest marginalizacja innych, nieskodyfikowanych odmian językowych. W lingwistyce formy te są określane mianem niestandardowych, a popularnie traktuje się je jako odmiany gorsze od języka standardowego[36]. Binarna opozycja standardowy–niestandardowy przeobraża się ostatecznie w dychotomię poprawny–niepoprawny, która jest rozumiana w sensie absolutnym[37].

Według Jamesa Milroya znamiona ideologii nosi samo dychotomiczne ujmowanie przez językoznawców stosunku między formami standardowymi a niestandardowymi, które wymaga przyjęcia standardowego kodu jako centralnej odmiany języka[38]. Za ideologiczne uchodzi też konwencjonalne przeciwstawianie terminu „odmiana niestandardowa” terminowi „język standardowy”[39].

W przestrzeni publicznej typowym wyrazem ideologii standaryzacyjnej jest działalność tzw. grammar nazis. W internecie (np. na anonimowych forach dyskusyjnych) panują dążności do krytykowania i poprawiania form niestandardowych, postrzeganych jako „rażące”; nie grożą za to bowiem konsekwencje społeczne[40].

W kulturach języka standardowego występują dążności do zachowania specyfiki gwar wiejskich, którym przypisuje się wartość tradycyjną. Jednocześnie bywa spotykany pogląd, że pewne warianty języka – w odróżnieniu od gwar wiejskich – stanowią opaczne próby imitacji standardu, pozbawione własnej historii i prawowitości – przykładem takich odmian są dialekty miejskie[41][42].

Subordynacja językowa

Socjolingwistka Rosina Lippi-Green uważa subordynację językową za kluczową część ideologii języka standardowego. Zaproponowany przez nią model obrazuje, w jaki sposób następuje subordynacja dialektów niestandardowych prestiżowej formie języka (językowi standardowemu). W jego skład wchodzą następujące elementy[43]:

  • mistyfikacja języka:
    • Dla kultur języka standardowego charakterystyczne jest założenie, że przeciętna osoba nie jest w stanie pojąć zawiłości swojego języka ojczystego. Kluczem do zrozumienia tajników języka ma być skorzystanie z pomocy ekspertów. Pogląd ten opiera się na mylnym przekonaniu, że ustandaryzowany dialekt, szerzony za pośrednictwem systemu oświaty, tworzy całokształt języka, a nie tylko jedną z wielu jego odmian[44].
  • ustanawianie autorytetów:
    • Ideologia języka standardowego zakłada istnienie zewnętrznych źródeł określających poprawną formę języka: specjalistów i gremiów językowych, różnych publikacji (poradników stylistycznych, gramatyk normatywnych). Tylko dzięki autorytetom ma być możliwe wyjście z pierwotnego stanu „niewiedzy językowej”[14].
  • generowanie fałszywych informacji:
    • Element ten podkreśla istnienie asymetrii między różnymi odmianami języka: standard jest uważany za „poprawną” odmianę języka, co próbuje się zracjonalizować przy użyciu argumentów lingwistycznych. Tego rodzaju argumentacja jest jednak chybiona u swej podstawy, gdyż szczególny status języka standardowego ma podłoże społeczne i nie daje się uzasadnić lingwistycznie[14]. Za potocznymi wyjaśnieniami, które mają na celu udowodnienie wyższości cech języka standardowego, często kryje się niedostateczne zrozumienie zjawisk językowych[45].
  • trywializacja języka nienormatywnego:
    • Element ten sprowadza się do przekonania, że używanie dialektów niestandardowych może być uzasadnione co najwyżej w pewnych kontekstach prywatnych (np. w środowisku rodzinnym), ale nie w sferach życia publicznego (w edukacji, administracji itp.). Takie podejście wynika z założenia, że pewne odmiany języka są mniej wartościowe niż język standardowy[46].
  • wartościowanie języka standardowego jako dialektu przynoszącego sukces społeczny:
    • Nieposługiwanie się językiem standardowym stanowi potencjalne utrudnienie w edukacji i karierze zawodowej. Wysoki prestiż przypisywany tej odmianie języka sprawia, że osoby, które ją opanowały, otrzymują większy wachlarz możliwości społecznych niż użytkownicy odmian niestandardowych[47].
  • marginalizacja nonkonformistów:
    • Osoby, które nie opanowały języka standardowego lub po prostu z niego nie korzystają, nie tylko zmagają się z różnymi uprzedzeniami społecznymi, ale są również oskarżane o niedostateczną znajomość własnego języka; doświadczają tym samym silnej dyskryminacji językowej[48].

Zobacz też

Przypisy

  1. 1 2 Stephan Elspaß, The Present and Future of Historical Sociolinguistics [online], Inaugural Conference of the North American Research Network in Historical Sociolinguistics, 21-22-23 July 2017, 2017, s. 44 [dostęp 2023-10-06] [zarchiwizowane z adresu 2023-10-06] (ang.).
  2. ↑ Liber-Kwiecińska 2022 ↓, s. 108.
  3. 1 2 Swann i in. 2004 ↓, s. 296.
  4. ↑ Vogl 2012 ↓, s. 13.
  5. 1 2 Dołowy-Rybińska 2017 ↓, s. 133.
  6. ↑ Llamas, Mullany i Stockwell 2007 ↓, s. 230.
  7. ↑ Kapović 2010 ↓, s. 55.
  8. ↑ Ndhlovu 2017 ↓, s. 152.
  9. 1 2 Nenad Jarić Dauenhauer, Lingvist Kapović o "glasati" ili "glasovati": To se agresivno nameće od 1990. [online], Index.hr, 16 grudnia 2019 [zarchiwizowane z adresu 2019-12-16] (chorw.).
  10. ↑ Kapović, Starčević i Sarić 2016 ↓.
  11. 1 2 Starčević 2016 ↓, s. 71.
  12. ↑ Lippi-Green 1997 ↓, s. 64.
  13. 1 2 ideologija standardnoga jezika [online], Struna – Hrvatsko strukovno nazivlje [zarchiwizowane z adresu 2020-04-08] (chorw.).
  14. 1 2 3 Abelleira i Longa 2015 ↓, s. 153.
  15. ↑ Starčević 2016 ↓, s. 70–71.
  16. 1 2 Hernández-Campoy i Schilling 2012 ↓, s. 70.
  17. ↑ Vaicekauskienė 2012 ↓, s. 79–80.
  18. ↑ Kapović 2011 ↓, s. 46–48.
  19. ↑ Starčević 2016 ↓, s. 73.
  20. ↑ Tamaševičius 2012 ↓, s. 243–244.
  21. ↑ Tamaševičius 2012 ↓, s. 244.
  22. ↑ Kułak 2020 ↓, s. 2302–2303.
  23. ↑ Milroy 2007 ↓, s. 138–139.
  24. ↑ Milroy 2007 ↓, s. 134.
  25. ↑ Milroy 2007 ↓, s. 134–136.
  26. ↑ Milroy 2001 ↓, s. 535–539.
  27. ↑ Janicki 2006 ↓, s. 153–154.
  28. ↑ Kapović 2013 ↓, s. 391–400.
  29. 1 2 Milroy 2007 ↓, s. 135.
  30. ↑ Kapović, Starčević i Sarić 2016 ↓, s. 56–57.
  31. ↑ Milroy 2007 ↓, s. 135–136.
  32. ↑ Starčević, Kapović i Sarić 2019 ↓, s. 81–82.
  33. ↑ Starčević, Kapović i Sarić 2019 ↓, s. 79–80.
  34. 1 2 Milroy 2007 ↓, s. 136–138.
  35. ↑ Jahr i Janicki 1995 ↓, s. 26–28.
  36. ↑ Milroy 2007 ↓, s. 136–139.
  37. ↑ Kapović, Starčević i Sarić 2016 ↓, s. 45.
  38. ↑ Milroy 2001 ↓, s. 534.
  39. ↑ Vogl 2012 ↓, przyp. 37, s. 15.
  40. ↑ Unger 2018 ↓, s. 356–357.
  41. ↑ Kapović, Starčević i Sarić 2016 ↓, s. 56.
  42. ↑ Milroy 2007 ↓, s. 138.
  43. ↑ Lippi-Green 1997 ↓, s. 67 i nast.
  44. ↑ Abelleira i Longa 2015 ↓, s. 152–153.
  45. ↑ Warren 2016 ↓, s. 130.
  46. ↑ Abelleira i Longa 2015 ↓, s. 154.
  47. ↑ Abelleira i Longa 2015 ↓, s. 154–155.
  48. ↑ Abelleira i Longa 2015 ↓, s. 155.

Bibliografia

Linki zewnętrzne

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.