Język tuwiński
| Obszar | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Liczba mówiących |
297 tys. | ||||
| Pismo/alfabet | |||||
| Klasyfikacja genetyczna | |||||
| |||||
| Status oficjalny | |||||
| język urzędowy | Tuwa (Rosja) | ||||
| UNESCO | 2 wrażliwy↗ | ||||
| Ethnologue | 2 prowincjonalny↗ | ||||
| Kody języka | |||||
| ISO 639-2 | tyv | ||||
| ISO 639-3 | tyv | ||||
| IETF | tyv | ||||
| Glottolog | tuvi1240 | ||||
| Ethnologue | tyv | ||||
| WALS | tuv | ||||
| W Wikipedii | |||||
| |||||
| Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu. | |||||
Język tuwiński (тыва дыл, tyva dyl)[1] – język z grupy południowosyberyjskiej języków turkijskich. Posługują się nim Tuwińcy zamieszkujący rosyjską Tuwę i nieliczna diaspora tuwińska w Chinach i Mongolii.
Język tuwiński charakteryzuje się zauważalnymi wpływami mongolskimi, sięgającymi aż XIII w.[2] Zawiera wiele zapożyczeń z mongolskiego, jak i rosyjskiego.
Według Ethnologue (wyd. 22, 2019) posługuje się nim 297 tys. ludzi[1].
Dialekty
Forma literacka języka tuwińskiego opiera się na dialekcie centralnym, zrozumiałym dla większości Tuwińców. Dialekty używane na peryferiach Tuwy różnią się znacząco. Zalicza się do nich[3]:
- zachodni – charakterystyczny dla górskich regionów blisko Ałtaju
- północno-wschodni – dialekt Todżyńczyków, którzy niegdyś zajmowali się polowaniem na renifery
- południowo-wschodni – wykazujący silne wpływy języka mongolskiego
Struktura
Tuwiński jest językiem aglutynacyjnym. Występuje w nim 6 przypadków: dopełniacz, biernik, celownik, ablatyw, miejscownik i allatyw. W zdaniu występuje szyk SOV. Występują dwa typy harmonii samogłoskowej. W języku tuwińskim występuje lekka nazalizacja.
Samogłoski w języku tuwińskim mogą być długie lub krótkie. Tuwiński posiada również podział na dwa tony, co zbliża go do języków tonalnych.
Pismo
Do lat 30. XX w. język tuwiński nie posiadał własnego pisma, na potrzeby urzędów stosowano język mongolski pisany alfabetem staromongolskim.
W październiku 1925 IV kongres Tuwińskiej Partii Ludowo-Rewolucyjnej (TPLR) podjął uchwałę o potrzebie stworzenia narodowego alfabetu tuwińskiego[4]. Wprawdzie na kongresie nie doszło do zgody w kwestii wyboru alfabetu mongolskiego lub cyrylicy, skierowano jednak rozwiązanie tej kwestii do Akademii Nauk ZSRR. Międzynarodówka Komunistyczna (Komintern), do której należała TPLR, zwróciła się do kongresu z rekomendacją wprowadzenia cyrylicy.
W 1927 w Moskwie sporządzono i wydano pierwszą książkę w języku tuwińskim – «Тыва уругларныҥ эҥ ӧрэныр тептэри баштап ужукэ» (Abecadło dla dzieci tuwińskich). Zastosowano alfabet oparty na cyrylicy[4]:
| А а | Б б | В в | Г г | Д д | Е е | Ё ё |
| Ж ж | Ӝ ӝ | З з | И и | Й й | К к | Л л |
| М м | Н н | Ҥ ҥ | О о | Ӧ ӧ | П п | Р р |
| С с | Т т | У у | Ӱ ӱ | Ф ф | Х х | Ч ч |
| Ш ш | Ы ы | Э э |
W połowie 1930 do zapisu języka tuwińskiego zaadaptowano opracowaną przez radzieckich naukowców odmianę janalifu[5]:
| A a | B b | C c | D d | E e | F f | G g |
| Ƣ ƣ | H h | I i | J j | – ɉ | K k | L l |
| M m | N n | Ꞑ ꞑ | O o | Ɵ ө | P p | R r |
| S s | Ş ş | T t | U u | V v | X x | Y y |
| Z z | Ƶ ƶ | Ь ь |
We wrześniu 1943 jako oficjalny alfabet wprowadzono lekko zmodyfikowaną cyrylicę rosyjską, uzupełnioną o 3 litery (ң, ө, ү)[6]:
| А а | Б б | В в | Г г | Д д | Е е | Ё ё | Ж ж |
| З з | И и | Й й | К к | Л л | М м | Н н | Ң ң |
| О о | Ө ө | П п | Р р | С с | Т т | У у | Ү ү |
| Ф ф | Х х | Ц ц | Ч ч | Ш ш | Щ щ | Ъ ъ | Ы ы |
| Ь ь | Э э | Ю ю | Я я |
Przypisy
- 1 2 David M. Eberhard, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Tuvan, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 22, Dallas: SIL International, 2019 [zarchiwizowane z adresu 2019-06-06] (ang.).
- ↑ Bayarma Khabtagaeva, Mongolic Elements in Tuvan, Wiesbaden: Otto Harrassowitz Verlag, 2009, s. 21, ISBN 978-3-447-06095-0 (ang.).
- ↑ K. David Harrison, Topics in the Phonology and Morphology of Tuvan [online], 1 września 2001, s. 10 [dostęp 2025-05-11] (ang.).
- 1 2 Гвозди истории. Вечная кызылская сажа и литературные новинки.; [online], Тувинская правда, 23 listopada 2022 [dostęp 2025-05-11] (ros.).
- ↑ Оюмаа Маадыр-ооловна Саая, Баярсайхан Бадарч, Тувинская орфография в период Тувинской Народной Республики, „НОВЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ ТУВЫ” (3), 2020, s. 140–141 [dostęp 2025-04-28] (ros.).
- ↑ Каадыр-оол Алексеевич Бичелдей, 80 лет тувинской письменности: становление, развитие, перспективы, „Новые исследования Тувы” (4), 30 listopada 2010, s. 226, ISSN 2079-8482 [dostęp 2025-04-28] (ros.).