Jerzy Jeliński

Dzieciństwo spędził w Warszawie i okolicach (wieś Miłosna; dziś Stara Miłosna). W 1918 roku jako uczeń gimnazjum wstąpił do polskiej milicji miejskiej w Warszawie, zorganizowanej po wycofaniu się wojsk niemieckich^[1].

W 1920 roku jako jeden z pierwszych ochotników zaciągnął się do nowo powstałej polskiej Marynarki Wojennej, wraz z Batalionem Morskim walczył w czasie wojny polsko-bolszewickiej, pod Ostrołęką został ranny w rękę. Po wojnie już w stopniu bosmana przeniesiono go do kierownictwa Marynarki Wojennej w Warszawie^[2].

W 1926 roku zorganizował wraz z Eugeniuszem Smosarskim (bratem Jadwigi Smosarskiej^[3]), Brunonem Bredschneiderem (filmowcem^[4]) i Janem Ławą (marynarzem^[5]) wyprawę samochodem dookoła świata. Inicjatorem wyprawy był Smosarski, który początkowo planował odbyć ją na rowerze. Jeliński przekonał grupę, by użyć samochodu; w celu uzyskania środków do jego zakupu Jeliński i Ława sprzedali większość swojego majątku. W wyprawie brał też udział pies Oranek^[6].

Podróżnicy wyruszali specjalnie przystosowanym przez Centralne Warsztaty Samochodowe Fordem T. Sama wyprawa dzięki pomocy rządowej (m.in. MSW i MSZ) i pozarządowej (wsparcia wyprawie udzieliły m.in. organizacje takie jak Związek Harcerstwa Polskiego, Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, Automobilklub Polski, Polski Komitet Olimpijski i Polskie Zjednoczenie Gospodarcze), z prywatnego przedsięwzięcia przekształciła się w „Ekspedycję Harcerzy Polskich Fordem Naokoło Świata”. Jej uczestnicy dostali naszywki na kurtki w języku angielskim „Polish Scouts Round of the World”. Wśród bagaży grupa miała dwa karabiny, cztery rewolwery, namiot, radio z anteną przenośną, gramofon i aparat kinematograficzny^[7].

Trasa przebiegała przez Czechosłowację, Austrię, Węgry, Jugosławię do Włoch^[5]. W Rzymie z wyprawy ubył Ława, z którego zachowaniem reszta uczestników miała rosnące problemy^[8]. Następnie w trójkę przez Sycylię dotarli do Tunisu i Algieru, gdzie zakończył podróż Bredschneider, który uznał dalszą podroż za męczącą i nierentowną^[9]. Jeliński i Smosarski kontynuowali wyprawę. W Casablance załadowali samochód na statek Sinsinnawa płynący do Ameryki Północnej^[10]. Gdy chorego na jaglicę Smosarskiego nie wpuściły do Stanów Zjednoczonych tamtejsze władze imigracyjne, Jeliński kontynuował wyprawę samotnie^[11]. Dzięki swojej wytrwałości (wygłosił wiele odczytów dla Polonii) i pomocy Polaków mieszkających w USA^[12] przejechał przez Stany Zjednoczone (od Nowego Jorku przez Waszyngton – gdzie miał audiencję u prezydenta Coolidge’a – Pittsburgh, Detroit – skąd wyjechał już nowym samochodem, Buickiem Master Six^[13] – Cleveland, Buffalo, Niagara Falls, Chicago, Milwaukee, Saint Louis, Denver, Los Angeles do San Francisco)^[14]. W Toledo, które odwiedził po drodze do Detroit, odrzucił propozycję młodej Polki, chcącej dołączyć do jego podróży, jako nieprzystającej obyczajowo^[15]. Dalej podróżował statkiem Taiyo Maru przez Hawaje do Japonii, gdzie przejechał z Jokohamy do Kobe (przez Kamakurę, okolice góry Fudżi, Nikkō, Tokio, Kioto, Osakę)^[16]. Planował wracać do Polski przez Chiny, gdzie jednak trwała wojna domowa, z pomysłu podróży w Indiach zrezygnował w ostatnim momencie z powodu niedostatecznych środków finansowych^[17]. Załadował swoje auto na statek Kashima Maru^[18] i przez Kanał Sueski (Port Said), po drodze odwiedzając porty w Nagasaki, Szanghaju, na wyspie Penang, Hongkongu, Singapurze i Kolombo na wyspie Cejlon, dopłynął do Marsylii^[19]. Następnie przez Francję, Belgię i Niemcy wrócił do kraju^[20]. Podróż trwała ponad dwa lata, od 30 maja 1926 roku do 31 października 1928 roku^[5][21].

Podróżnicy w czasie wyprawy spotykali się z wieloma przywódcami państw, burmistrzami wielu miast i profesorami uniwersytetów. Podejmowali ich, między innymi: prezydent RP Ignacy Mościcki, marszałek Józef Piłsudski, prezydent Czechosłowacji Tomáš Masaryk, prezydent Austrii Michael Hainisch, admirał Miklós Horthy, premier Włoch Benito Mussolini, papież Pius XI, prezydent Stanów Zjednoczonych Calvin Coolidge, japoński minister Shimpei Goto, premier Francji Gaston Doumergue, król Belgii Albert I Koburg^[22]. Informacje o wyprawie gościły na łamach polskich^[23][24][25] i zagranicznych gazet (m.in. amerykańskich, japońskich i niemieckich); w sumie o wyprawie ukazało się w prasie z tego okresu około dwóch tysięcy artykułów^[26].

Powracającego z wyprawy Jelińskiego witał wielotysięczny tłum warszawiaków, a sam Jeliński został przyjęty przez prezydenta Mościckiego^[27].

Wyprawę opisał Władysław Umiński w książce Pod flagą polską samochodem naokoło świata wydanej w 1929 roku^[28][29]. Według dyrektora Muzeum Harcerstwa w Warszawie Paweła Bezaka „Wyprawa samochodowa druha Jelińskiego dookoła świata jest dziś oceniana jako jedno z największych przedsięwzięć podróżniczych przedwojennej Polski”^[30].

Dwa lata po powrocie do Warszawy Jeliński wyjechał do Stanów Zjednoczonych, gdzie w Hollywood studiował nowoczesne techniki filmowe i obsługę kamer, zostając ich profesjonalnym operatorem. Po kolejnym powrocie do Polski w połowie lat 30. założył przedsiębiorstwo zajmujące się realizacją filmów^[30]. W czasie II wojny światowej razem z żoną zaangażowany był w działalność konspiracyjną w Starej Miłosnej, był też jednym z lokalnych komendantów OSP^[31]. Po zakończeniu wojny rozpoczął działalność w branży edukacyjnych zabawek, zakładając firmę specjalizującą się w ich produkcji^[30].