Mur graniczny opactwa w Krzeszowie
 nr rej. 204/A/04/1-13 z 12.01.2004[1] | |
.jpg) fragment muru | |
| Państwo | |
|---|---|
| Miejscowość | |
| Adres |
Pl. Jana Pawła II |
| Typ budynku |
mur graniczny, ogrodzenie klasztorne |
| Styl architektoniczny | |
| Architekt |
przypuszczalnie Ferdynand Maksymilian Brokoff |
| Inwestor | |
| Wysokość całkowita |
ok. 3,5–4 m |
| Kondygnacje |
brak |
| Zniszczono |
częściowo po 1810 (sekularyzacja) |
| Odbudowano |
częściowe restauracje XX/XXI w. |
| Pierwszy właściciel | |
| Kolejni właściciele | |
| Obecny właściciel | |
Położenie na mapie Polski  | |
 50°43′51,9″N 16°04′05,2″E/50,731083 16,068111 | |
| Strona internetowa | |
Mur graniczny opactwa w Krzeszowie – historyczny zespół murów ogrodzeniowo-obronnych otaczających teren dawnego opactwa cysterskiego w Krzeszowie, pełniący na przestrzeni wieków funkcje ochronne oraz symboliczno-ideowe. Mimo licznych przekształceń oraz częściowej rozbiórki, mur do dziś stanowi istotny element kompozycyjny i historyczny krajobrazu kulturowego zespołu klasztornego. Obiekt wpisany jest do rejestru zabytków jako integralna część Pomnika Historii[2].
Historia
Od początku istnienia opactwa mur pełnił podwójną rolę – praktyczną (obronną) oraz ideową. Oddzielał duchowe centrum klasztoru od świata zewnętrznego, wspierając realizację benedyktyńskiej reguły ora et labora (módl się i pracuj), charakterystycznej dla cystersów. Już w średniowieczu odgrywał rolę ochronną – po zniszczeniach spowodowanych najazdami husyckimi w 1. poł. XV w. (szczególnie w 1426 r.), kompleks klasztorny, w tym zapewne i mur graniczny, został odbudowany. Kościół i klasztor konsekrowano ponownie w 1454 r.[3][4][5].
Pierwsze znane źródło ikonograficzne dokumentujące układ muru pochodzi z ryciny Michaela Willmanna z 1678 r.[6]. Wyznacza ona pierwotne granice klasztoru: od północy i zachodu biegły one wzdłuż dróg do Kamiennej Góry i Chełmska Śląskiego, a od południa ograniczała je rzeka Zadrna. Obszar założenia podzielony był na dwie części: część zachodnią zajmował klasztor właściwy claustrum, a część wschodnią – folwark wraz z ogrodem użytkowym[7].
Mur, w formie czworoboku z prostoliniowymi odcinkami, obejmował teren klasztoru i gospodarstwa. Wejście do claustrum prowadziło od zachodu, przez bramę ulokowaną w tym samym miejscu, gdzie znajduje się obecna. Pierwotnie była to budowla jednokondygnacyjna, o jednym przelocie, zwieńczona cebulastym hełmem w stylu nowożytnym[8].
W epoce baroku, szczególnie za czasów opata Bernarda Rosy (1660–1696) i jego następcy opata Innocentego Fritscha (1727–1734), opactwo przeszło wielką przebudowę[9], w wyniku której powstały nowe skrzydła klasztorne, a mur został częściowo przesunięty i przebudowany, zwłaszcza od zachodu. Na nowym, powiększonym obszarze założono barokowy ogród z centralnie umieszczoną fontanną[10]. W murze umieszczono nową, reprezentacyjną bramę, a na jego narożach od północy – kaplice dla pielgrzymów. Przebudowana została również główna brama, którą podwyższono o kondygnację, dodano ośmioboczny człon i ponownie zwieńczono cebulastym hełmem; nad bramą umieszczono kaplicę Świętej Rodziny[8].
.jpg)
Po kasacie klasztoru (1810 r.), nastąpiła stopniowa degradacja zabudowań gospodarczych po wschodniej stronie oraz częściowe rozebranie muru[11]. W XIX w. jego część zastąpiły budynki mieszkalne. W kolejnych dekadach wyburzono dalsze odcinki – m.in. południowy fragment przy bramie głównej oraz północno-wschodni odcinek muru. W drugiej połowie XX w. z powodu złego stanu technicznego część muru została rozebrana. W 2002 r. zlikwidowano XIX-wieczny fragment muru przy domu opata, a w 2003 r. wzniesiono nową północną bramę między domem opata a kościołem św. Józefa[8].
Opis architektoniczny
Lokalizacja
Zespół klasztorny zlokalizowany jest w centrum miejscowości Krzeszów, w Kotlinie Krzeszowskiej, około 8 km na południe od Kamiennej Góry. Mur graniczny otacza teren zabudowań klasztornych, folwarku oraz dawnych ogrodów[12].
Materiał i technika wykonania
Mur wykonano z łamanego kamienia, spojonego zaprawą wapienną. Zewnętrzną powierzchnię pokryto tynkiem cementowo-wapiennym z efektem nakrapiania. W niektórych miejscach zastosowano wewnętrzne przypory wzmacniające konstrukcję (m.in. odcinek zachodni). Wewnątrz założenia biegnie dodatkowy mur oddzielający część mieszkalną od gospodarczej, wykonany z kamienia i cegły[8].
Układ przestrzenny
Mimo prostokątnego charakteru założenia, mur nie tworzy idealnego czworoboku. Od południa, wzdłuż rzeki Zadrna, biegnie nieregularnie, z odchyleniami względem osi. Wschodni odcinek muru łączy się z budynkami mieszkalnymi i biegnie równolegle do alei lipowej przez ok. 200 m, po czym zakręca ku zachodowi wzdłuż potoku. Północny odcinek kończy się w okolicy kościoła św. Józefa[8].
Brama zachodnia (główna)
Zbudowana z kamienia (dolna część) i cegły ceramicznej (górna), tynkowana. Zwieńczona hełmem cebulastym (później namiotowym), z przejazdem sklepionym kolebkowo. W górnej kondygnacji znajdowała się niegdyś kaplica św. Rodziny[13].
Brama południowa
Barokowa, tynkowana, z detalami architektonicznymi wykonanymi w tynku wapiennym. Mur w tym miejscu łączył się z zespołem budynków gospodarczych[8].
Obecny stan
Do dziś zachowały się fragmenty murów z różnych faz rozwoju opactwa – zarówno barokowe, jak i XIX-wieczne. Najlepiej zachowane są odcinki zachodnie i południowe oraz brama główna. Mur nie posiada obecnie wyraźnych cech stylowych, z wyjątkiem fragmentów barokowych i zmodernizowanych odcinków z XIX w.
Znaczenie
Mur graniczny krzeszowskiego opactwa jest nie tylko cennym zabytkiem architektury i świadectwem dziejów cystersów na Śląsku, ale także kluczowym elementem organizacji przestrzennej klasztoru. Wpisuje się w tradycję monastyczną oddzielenia przestrzeni duchowej od profanum, tworząc czytelną granicę pomiędzy sacrum a codziennością.
Zobacz też
Bibliografia
- Dziurla, H., Krzeszów, Wrocław 1974.
- Dziurla, H., Krzeszów – europejska perła baroku, Legnica 2001.
- Górniak, M. R., Krzeszów, [w:] Encyklopedia Katolicka, t. 9, red. Szostek, A. [i in.], Lublin 2002.
- Kozieł, A., Sztuka baroku na Śląsku, Wrocław 2006.
- Kutzner, M., Barokowy zespół klasztorny w Krzeszowie, Wrocław 1970.
- Kutzner, M., Średniowieczna architektura klasztoru cysterskiego w Krzeszowie, [w:] Dziurla, H., Bobowski, K. (red.), Krzeszów uświęcony łaską, Wrocław: Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, 1997.
- Lutsch, H., Die Kunstdenkmäler der Landkreise des Regierungsbezirks Liegnitz, Breslau 1889.
- Staffa, M. (red.), Słownik geografii turystycznej Sudetów, t. 8: Kotlina Kamiennogórska, Wrocław 1997.
- Ziętara, B., Krzeszów, Wąchock 1986.
Przypisy
- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo dolnośląskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 31 stycznia 2025, s. 61 [dostęp 2016-08-22].
- ↑ Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 14 kwietnia 2004 (Dz.U. z 2004 r. nr 102, poz. 1057).
- ↑ B. Ziętara, Krzeszów, Wąchock 1986, s. 4.
- ↑ M. R. Górniak, Krzeszów, [w:] Encyklopedia Katolicka. T 9. red. A. Szostek [i in.], Lublin 2002, s. 1447.
- ↑ M. Kutzner, Średniowieczna architektura klasztoru cysterskiego w Krzeszowie, [w:] H. Dziurla i K. Bobowski, Krzeszów uświęcony łaską, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1997, s. 131-140.
- ↑ M. Gabrowski, Ryciny.
- ↑ H. Dziurla, Krzeszów, Wrocław 1974, s. 46-50.
- 1 2 3 4 5 6 Mur graniczny opactwa. Karta biała. [dostęp 2025-05-06].
- ↑ B. Ziętara, Krzeszów, Wąchock 1986, s. 5.
- ↑ Ogród. Ewidencja parkowa. [dostęp 2025-05-05].
- ↑ H. Dziurla, Krzeszów – europejska perła baroku, Legnica 2001, s. 9.
- ↑ Słownik geografii turystycznej Sudetów, red. M. Staffa, t. 8: Kotlina Kamiennogórska, Wrocław 1997, s. 186.
- ↑ E. Łużyniecka, M. Dąbkowska, Prace konserwatorskie i badania architektoniczne klauzury dawnego opactwa cysterskiego w Krzeszowie po drugiej wojnie światowej, [w:] Saeculum Christianum 25 (2018), s. 341.
