Pogrom chojnicki

Pogrom chojnicki

Chojnice na początku XX wieku pod zaborem pruskim
Państwo	Cesarstwo Niemieckie
Miejsce	Chojnice
Data	10 czerwca 1900
Położenie na mapie Cesarstwa Niemieckiego miejsce zdarzenia
53°41′39″N 17°33′23″E/53,694167 17,556389

Pogrom chojnicki – manifestacje przeciwko ludności żydowskiej Chojnic wiosną i latem 1900 r., będące następstwem zabójstwa ucznia gimnazjalnego z pobliskiego Przechlewa, Ernesta Wintera. Skutkiem były prześladowania społeczności żydowskiej (2 centra), oraz zdemolowanie synagogi.

U schyłku XIX w. Chojnice były peryferyjnym miasteczkiem na wschodzie Cesarstwa Niemieckiego, w rejencji kwidzyńskiej pruskiej prowincji Prusy Zachodnie. Liczyły ok. 10.500 mieszkańców, w tym około 500 Żydów. Samo miasto było zdominowane przez ludność niemiecką, z blisko 10% udziałem ludności kaszubskiej i polskiej. Liczba ewangelików wynosiła ok. 5,5 tys., katolików ok. 4,5 tys. W powiecie, którego było stolicą, w jego ówczesnych granicach, Niemcy byli w mniejszości. Ich udział w populacji wynosił 38%, Kaszubi stanowili 45%, Polacy 15% (łącznie te 2 grupy 60%), Żydzi 2%^[1].

Był to okres silnej propagandy antysemickiej w cesarstwie. Była ona poprzedzona falą pogromów ludności żydowskiej w Imperium Rosyjskim w latach 1881–1884, która następnie rozprzestrzeniła się na Węgry, Galicję i będące częścią Rosji Królestwo Polskie. Wystąpienia antyżydowskie miały również miejsce w Niemczech. Antysemiccy agitatorzy, Bernhard Föster i Ernst Henrici podróżowali po całym państwie z cyklem wykładów skierowanym przeciwko Żydom. Lata 80. XIX w. przyniosły również odrodzenie się w Niemczech legendy i oskarżenia o mord rytualny. W ostatniej dekadzie tego wieku odnotowano kilkanaście takich przypadków^[2].

Wiosną 1900 r., dodatkowy wpływ na wzrost nastrojów antyżydowskich we wschodnich, rolniczych prowincjach ówczesnych Niemiec miała susza, która doprowadziła do znacznego zmniejszenia zbiorów. Rolnicy, w sytuacji ograniczenia dostępu do paszy, zaczęli wyzbywać się trzody chlewnej, co spowodowało znaczne spadki cen. W Chojnicach ok. 70% firm zajmujących się handlem bydłem należało do Żydów. Doprowadziło to do oskarżeń o celowe zaniżanie przez nich cen skupu i wzrostu uprzedzeń wobec tej grupy ludności^[3].

11 marca 1900 r. dokonano mordu na Erneście Winterze, a 13 marca odnaleziono na dnie jeziora tułów młodego człowieka bez głowy i rąk, tułów był przepiłowany poniżej żeber. Dopiero dwa dni później znaleziono prawy tułów, nieopodal bramy cmentarza, a głowę odnaleziono 15 kwietnia, przez bawiące się na łąkach pod miastem dzieci (żydowskie święto wielkanocne przypadało na 14–21 kwietnia).

Oskarżonym w sprawie został chrześcijański rzeźnik Hoffman. Znalazł się on w kręgu podejrzeń w związku z postawioną przez śledczych tezą, ze zbrodnia mogła być morderstwem w afekcie. Jedna z wersji głosiła, że zamordowany uczeń był w relacji intymnej z córką Hoffmana. Fakt, że na odzieży denata znaleziono ślady spermy sugerował, że chwilę przed śmiercią odbył stosunek seksualny. Świadkiem tego mógł być Hoffman, który wzburzony zabił Wintera^[4]. Był rzeźnikiem, co było dodatkową okolicznością obciążającą. Śledczy ustalili bowiem, że sposób rozczłonkowania ciała wymagał fachowej ręki.

Społeczeństwo domagało się postawienia zarzutów żydowskiemu rzeźnikowi Lewiemu, w którego piwnicy świadkowie widzieli domniemany mord. 29 maja zeznania złożył nowy świadek (Mezolf), który owego wieczoru widział Lewiego i innych topiących zwłoki w jeziorze. Świadek ten w innych źródłach określany jako Bernhard Masloff, został aresztowany podczas procesu pod zarzutem krzywoprzysięstwa. W śledztwie udowodniono mu, że jego zeznania były fałszywe i skazano na rok więzienia^[5]. Miasto żyło informacją o ważnych zeznaniach, co też wyraziło na ulicach wielotysięcznym tłumem, żądającym zwolnienia Hoffmanów (także 14-letnia córka była przesłuchiwana). Policja, pod presją tłumu wypuściła Hoffmana, lecz wieczorem miasto ożyło plotką o ponownym zamiarze jego aresztowania. W okolicach godziny 22:00 na ulicach miasta można było usłyszeć „Hep! Hep!” – hasło do pogromu. Około godziny 1:00 zaczęto wybijać szyby w domach żydowskich przy ul. Gdańskiej. W krótkim czasie tłum liczący kilkuset ludzi wybił wszystkie szyby kamieniami, wyrwanymi z bruków ulicznych. Burmistrz miasta wezwał wojsko z Grudziądza do uspokojenia sytuacji. Aresztowano 3 osoby^[6].

Po tych zajściach coraz częściej mówiono o tym że Ernest Winter został zamordowany przez żydów (wszystkie poszlaki w odbiorze tłumu wskazywały na to). W mieście wrzało, często na ulicach miast zbierał się tłum wyrażający swoje oburzenie wobec domniemanej protekcji żydów przez wymiar sprawiedliwości^[6].

10 czerwca mieszkańcy Chojnic nie wytrzymali znieważania przez służby państwowe. Doszczętnie zniszczono synagogę, wraz z księgami liturgicznymi i Torą (rzucone na ziemię i podeptane). Około 22:00 do miasta przybyło wojsko, które rozpędziło tłum (użyto bagnetów, a broń naładowano ostrą amunicją). Ranny w starciach został także znienawidzony, przez miejscowych komendant policji Block. Wojsko zostało w Chojnicach na czas nieokreślony, a sytuacja w mieście uspokoiła się^[6]. Całą sprawę na bieżąco relacjonowała Gazeta Toruńska (rok: 1900. numery 62–125).

Wydarzenie chojnickie było wykorzystywane przez pewne konserwatywne i nacjonalistyczne gazety w Niemczech jako pomocne do wywołania demonstracji, które nasiliły się latem i wczesną jesienią, obejmując wiele okolicznych miejscowości: oprócz Chojnic miały miejsce w Słupsku, Bytowie, Człuchowie i innych miejscowościach regionu. W lutym 1902 roku o tym zdarzeniu dyskutowano zarówno na forum Reichstagu, jak i pruskiego parlamentu krajowego. Pogrom sprawił, że wielu Żydów zdecydowało się na opuszczenie miasta, tak więc ludność Chojnic wyznania mojżeszowego w krótkim czasie zmniejszyła się o połowę.

Już parę dni po zabójstwie wyznaczono nagrodę w wysokości 100 marek (dzisiejsza wartość – ok. 2,5 tys. zł), dla osoby, która wskaże przestępcę. Nagroda ta wobec braku wyraźnych postępów w śledztwie została zwiększona początkowo do 400 marek, a następnie do 1000. 19 marca, dzień po pierwszych ekscesach antyżydowskich, kwota ta została podniesiona do 2000 marek^[4] (nieco ponad 50 tys. zł).

Działania te zamiast przyspieszenia śledztwa przyniosły skutek odwrotny. Śledczy zostali zasypani masą bezwartościowych informacji, plotek i domysłów. Weryfikacja tych informacji spowolniła śledztwo. Mimo podjętych działań na wielką skalę, nie udało się wskazać mordercy Ernsta Wintera. Wobec braku dowodów winy, wszystkie aresztowane w tej sprawie osoby zostały po pewnym czasie zwolnione.

W literaturze pojawia się teza, że udział ludności polskiej w antyżydowskich zamieszkach był symboliczny, jeśli w ogóle się pojawił. Przytacza się wezwania liderów polskiego ruchu narodowego, by nie uczestniczyć w tych wydarzeniach. Wzywano, żeby traktować tę sprawę jako konflikt między Niemcami i Żydami. Motywowano to tym, że ewentualny polski udział może być wykorzystany przez władze do antypolskiej propagandy^[7], wręcz ze zrzucaniem na polską społeczność winy za ekscesy i umniejszaniem odpowiedzialności Niemców.

Tak postawiona teza broni się w przypadku Chojnic, epicentrum antyżydowskiej fali przemocy, która rozlała się na pobliskie miejscowości. Było to też miejsce o największej intensywności zamieszek. Wynikało to jednak w głównej mierze z niewielkiej liczby ludności kaszubskiej i polskiej w samych Chojnicach. Lista miejscowości, gdzie miały miejsca wystąpienia antysemickie pokazuje, że sentyment antyżydowski był równie silny we wszystkich grupach chrześcijan, niezależnie od ich narodowości. Dewastacja mienia żydowskiego i ataki na starozakonnych miały miejsce zarówno w miejscowościach zdominowanych przez Niemców jak pobliskie Przechlewo, Rzeczenica czy Człuchów, Polaków – Czersk i Kaszubów – Wiele czy Kościerzyna^[4].

• Oskarżenia o mord rytualny względem Żydów

• CHOJNICE 1900 – PRZYPADEK OSKARŻENIA O MORD RYTUALNY W ŚWIETLE POLSKIEJ PRASY