Stefan Dąmbski

Stefan Dąmbski
Żbik I
Ilustracja
Stefan Dąmbski (1947)
plutonowy plutonowy
Data i miejsce urodzenia

3 grudnia 1925
Nosówka

Data i miejsce śmierci

13 stycznia 1993
Miami

Przebieg służby
Lata służby

1942–1945

Siły zbrojne

Armia Krajowa

Stanowiska

likwidator

Główne wojny i bitwy

II wojna światowa
Akcja „Burza”

Odznaczenia
Krzyż Walecznych (1920–1941)

Stefan Dąmbski ps. Żbik I (ur. 3 grudnia 1925 w Nosówce, zm. 13 stycznia 1993 w Miami) – w latach 1942–1945 żołnierz grupy dywersyjnej Podobwodu AK Rzeszów-Południe i wykonawca wyroków śmierci (likwidator).

Życiorys

Urodził się 3 grudnia 1925 w Nosówce w rodzinie ziemiańskiej[1]. Jego ojcem był Kazimierz Dąmbski (1899–1958), po ojcu Aleksandrze dziedzic dóbr ziemskich z folwarkiem w Nosówce[2] oraz przewodniczący tamtejszej Rady Szkolnej[3], były legionista, odznaczony za udział w bitwie o Lwów (1918–1919) w szeregach 38 pp, porucznik w 6 Pułku Artylerii Polowej podczas wojny polsko-bolszewickiej (1920–1921)[4], słuchacz Oficerskiej Szkoły Obserwatorów Lotniczych w Toruniu w 1920[2] i Szkoły Strzelania Artylerii tamże w połowie lat 30.[4], od 1928 członek Komisji Rolnej przy Radzie Powiatu Rzeszowskiego[5], po parcelacji majątku latem 1939 wysłannik Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Kolumbii[2], w latach II wojny światowej i do 1946 redaktor naczelny nowojorskiego „Nowego Świata” (związanego wówczas z orientacją piłsudczykowską Ignacego Matuszewskiego)[6][7][1], po wojnie właściciel domu w Miami i w latach 50. kierownik sali w tawernie polonijnego biznesmena radiowego[a] w Buffalo[12]. Jego matka, Anna z Jędrzejowiczów (1894–1934[13]), była właścicielką majątku w Dylągówce, który prowadziła wraz z mężowskim[1][14].

Po śmierci matki Dąmbskim i jego starszym bratem Stanisławem (1922–1947) zajmowała się niezamężna ciotka, Maria Jędrzejowicz (1887–1968)[15], z którą obaj mieszkali na wsi[1][16]. Dąmbski uczył się w szkole w Jaśle i do 1939 w Prywatnym Męskim Gimnazjum Towarzystwa Salezjańskiego przy Zakładzie Wychowawczym im. Abrahamowiczów we Lwowie[17][18]. W młodości grał w piłkę nożną na gazonie w Dylągówce m.in. z zabitym przez siebie w 1944 w Hyżnem milicjantem Stanisławem Paściakiem[19][20]. Odebrał religijne wychowanie i był praktykującym katolikiem[21].

Na przełomie 1941/1942 roku poznał ks. Mieczysława Bossowskiego, który wiosną 1942 został kapelanem Placówki Armii Krajowej Hyżne[22], i służył mu do mszy jako ministrant[21]. Kilka miesięcy później[21], w 1942[23][24], za namową starszego kolegi Stanisława Pałaca ps. Stach został zaprzysiężony jako żołnierz podziemia w Placówce AK Hyżne[b] z komendą w Nieborowie, której dowódcą był ppor. Mieczysław Chendyński ps. Józef[26][25]. Początkowo przez około trzy miesiące był jednym z łączników przekazujących meldunki[16]. Dowiedziawszy się o kontaktach swojego kolegi Jurka z Gestapo zaproponował Pałacowi likwidację kolegi z własnej broni, co wykonał w lesie niedaleko domu ciotki[27]. W rezultacie po dwóch tygodniach został przedstawiony Chendyńskiemu i przydzielony do plutonu dywersyjnego Józefa Zawory ps. Czarny[28], później dowodzonego przez Ludwika Wojciechowskiego ps. Puchacz[25]. Przeszedł szkolenie strzeleckie z oddziałem Zawory w lasach opodal Nieborowa[28]. Przyjął pseudonim Żbik I[24], w spisach żołnierzy placówki figurował jako Dębski (tak też w powojennym kwestionariuszu osobowym Urzędu Bezpieczeństwa)[29]. Z czasem został dowódcą drużyny[24].

Zajmował się rabowaniem pistoletów indywidualnie od niemieckich mundurowych, głównie w Rzeszowie[30]. Dokonał egzekucji niemieckiego kierownika wydziału rolnictwa w Rzeszowie (Kreislandwirta) Pillmana (według własnej relacji w 1942[31], według innej wersji w 1944[32]). Od 1943 do działań likwidacyjnych najchętniej używał pistoletu Parabellum 9 mm (tzw. parabelka), do tego mając w rezerwie pistolet maszynowy[33]. Od jesieni tego roku wraz z nadejściem frontu działał przy likwidacjach volksdeutschów-konfidentów oraz karaniu kobiet obwinianych o kontakty z Niemcami[34]. Na akcje chodził zwykle we trójkę (wraz z Kazimierzem Stankiewiczem ps. Majeranek i Janem Gąsiorem ps. Wilk)[35].

Uczestniczył w akcji „Burza”, rozpoczętej na Rzeszowszczyźnie 26 lipca 1944[14]. Po jej wybuchu został awansowany na kaprala[36]. Skierowany do Borku Starego brał udział w grupowych zamachach na wycofujących się oficerów niemieckich[37]. Po 5 dniach pod Rzeszowem brał udział w rozbrajaniu oddziałów niemieckich i likwidacji Niemców nie posiadających dokumentów[38]. Po nadejściu Sowietów i zakończeniu akcji „Burza” dla członków jego placówki wrócił na kwaterę do Nieborowa[39]. W sierpniu 1944 jego druga placówka „Józefa” otrzymała rozkaz wyjazdu do stolicy i wsparcia powstańców warszawskich[40]. Jednakże w trakcie transportu przed Sandomierzem zatrzymali ich Sowieci, a on następnie był przesłuchiwany przez NKWD[41]. Zgodził się wstąpić do armii Berlinga i został skierowany do 2 Zapasowego Pułku Piechoty w Rzeszowie, gdzie przydzielono go do plutonu motorowego, został szoferem jeepa i odtąd pełnił obowiązki w transporcie oficerów (np. do Lublina)[42]. Ostatecznie zdezerterował zabierając pojazd z rzeszowskich koszar[43].

Powrócił wtedy do Nieborowa[44]. Stamtąd został wezwany na wikarówkę ks. Bossowskiego (ps. Żbik) w Hyżnem, gdzie ów duchowny przedstawił go kpt. Draganowi Sotirovićowi ps. Draża i por. Józefowi Szajdzie ps. Belabes, tj. dowódcy i zastępcy dowódcy jednostki dywersyjnej 14 Pułku Ułanów Jazłowieckich AK, do niedawna operującego na ziemi lwowskiej[45]. Dąmbski miał zostać ich przewodnikiem na znanych mu terenach, w związku z czym został żołnierzem tzw. „lwowskiej czternastki” (D14)[46]. Pod jego kierunkiem oddział wyruszył na kwatery do Szklar (tam październik 1944 spędził Dąmbski) i Harty, a potem przeniesiono się do Piątkowej[47]. Kontynuował działalność w partyzantce, a walcząc z władzą ludową zabijał funkcjonariuszy Milicji Obywatelskiej, aparatu bezpieczeństwa, aktywistów Polskiej Partii Robotniczej oraz żołnierzy Armii Czerwonej[48].

W grudniu 1944 z polecenia ks. Bossowskiego przeprowadził akcję na posterunek MO w Hyżnem i likwidację funkcjonariuszy[49]. Pod koniec 1944 przeniósł się do Laskówki, gdzie rozkazem „Draży” został przydzielony do Oddziału Karnego przeprowadzającego odwetowe likwidacje Ukraińców, głównie podejrzewanych o palenie polskich wiosek[50]. Na początku 1945 brał udział w likwidacji rodziny Fiołków w Wesołej[51]. 5 marca 1945 wraz z Feliksem Maziarskim ps. Szofer i Jędrkiem ps. Słowik w Brzozowie przeprowadził zamach na komunistę Leona Dobruckiego i starostę Wacława Mamborta-Orlickiego (drugiego z nich zabił)[52][53]. Po akcji z rannym „Szoferem” zostali ukryci w klauzurze klasztoru ojców jezuitów w pobliskiej Starej Wsi[54].

W konsekwencji wcześniejszej dezercji z wojska i zabójstwa starosty zaocznie został skazany na karę śmierci przez władze Polski Ludowej[55]. W AK dosłużył się stopnia plutonowego[56]. Po wojnie jako jeden z czterech żołnierzy swego oddziału został odznaczony Krzyżem Walecznych[57]. Po dekonspiracji w obliczu zagrożenia aresztowaniem został umieszczony w pierwszej dziesiątce żołnierzy podziemia przeznaczonych do ewakuacji[55]. W lipcu 1945 został przerzucony do jednej z alianckich stref okupacyjnych Niemiec[1]. Tam w 1947 został zweryfikowany jako żołnierz AK[56]. Początkowo służył w kompanii wartowniczej w pobliżu Norymbergi[1]. W związku z ucieczką Stefana jego brata Stanisława spotkały represje: został aresztowany przez Urząd Bezpieczeństwa, a po wyjściu na wolność w 1948 zmarł na gruźlicę, mając 26 lat[1].

Pod koniec lat 40. Stefan Dąmbski zawodowo uprawiał piłkę nożną[1]. Dzięki pomocy ojca w 1950 wyemigrował do Stanów Zjednoczonych, gdzie zamieszkał w Chicago[1]. Tam co kilka lat spotykał się z kombatantami AK[24]. W 1975 odwiedził Polskę, gdzie na Śląsku spotkał się z bratem stryjecznym, Aleksandrem[58]. W 1976 osiadł w Miami i mieszkał tam do końca życia[59]. Nie miał wyuczonego zawodu i imał się różnych zajęć w dziedzinach handlu czy transportu[1]. Był dwukrotnie żonaty, a z drugiego małżeństwa miał córkę[1].

W ostatnich miesiącach życia był nieuleczalnie chory na raka[60][61]. 13 stycznia 1993 popełnił samobójstwo strzałem z broni palnej w głowę[62]. W 1994 prochy Stefana Dąmbskiego za sprawą jego żony sprowadzono do Polski i pochowano w kaplicy Jędrzejowiczów w Hyżnem[60].

Wspomnienia

Przebywając na emigracji w Stanach Zjednoczonych od lat 70. spisywał swoje wspomnienia przez kilkanaście lat, zaznaczając w ich treści, iż liczy się, że nigdy nie trafią do księgarń[60][24]. Tekst dotyczył jego życia nastoletniego (działalności w AK), a zakończenie zostało przerwane w pół zdania, aczkolwiek uznano później, że objętość generalnie stanowi całość treści zamierzonej przez autora do wyrażenia[63]. Przechowywany przez jego stryjeczne rodzeństwo wydruk w liczbie 177 stron w 2005 przekazano do Ośrodka KARTA w Warszawie[63]. W 2005 obszerne fragmenty wspomnień wydrukowano w kwartalniku „Karta” 47[60]. Tekst wywołał poruszenie u czytelników, w tym w środowisku kombatantów, wśród których przeważała opinia, iż nie powinien się ukazać z uwagi na niszczenie pamięci członków okupacyjnej konspiracji[60]. Prezes Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej Czesław Cywiński zażądał publikacji sprostowania, którym był list kpt. Mieczysława Skotnickiego ps. Głóg (przewodniczący koła ŚZŻAK w Tyczynie)[60][64]. Wydrukowany w „Karcie” 49 tekst podważał wiarygodność relacji Dąmbskiego i samo jego istnienie jako konspiratora, a także negował jego czyny rzekomo popełnione przez innych żołnierzy[65][66]. W tym samym wydaniu kwartalnika w kontrze Skotnickiemu wypowiedział się historyk Grzegorz Ostasz[67]. Obszerniejszy niż w czasopiśmie tekst wspomnień został wydany przez Ośrodek KARTA w formie książkowej w 2010 i zatytułowany Egzekutor[68]. Głosy z debaty wywołanej książką opublikowano w „Karcie” 66 w 2011[68]. Drugie wydanie książki ukazało się w 2013, a trzecie – poszerzone – w 2020[68][69]. Prawa autorskie książki należą do Teresy Dambski-Hightower[69].

Uwagi

  1. ↑ Być może chodzi o Stana Jasińskiego[8][9][10][11].
  2. ↑ Placówka nr 2 w utworzonym w styczniu 1944 Podobwodzie AK Rzeszów-Południe[25].

Przypisy

  1. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Gluza 2020 ↓, s. 9.
  2. 1 2 3 Sławomir Zych, Z dziejów Kościoła katolickiego na terenie obecnej diecezji rzeszowskiej. Studia i szkice, Kolbuszowa: Miejska i Powiatowa Biblioteka Publiczna w Kolbuszowej, 2010, s. 139.
  3. ↑ Historię tworzą fakty – z dziejów szkolnictwa w Nosówce [online], sp.nosowka.pl [dostęp 2025-04-07].
  4. 1 2 Fotografia oraz książeczka stanu służby oficerskiej po Poruczniku Kazimierzu Dąbskim [sic], ziemianinie, żołnierzu Legionów Polskich [online], onebid.pl [dostęp 2025-04-07].
  5. ↑ Rzeszowska Komisja Rolna przy Radzie powiatowej, „Gazeta Rzeszowska”, 2 (3), 13 stycznia 1929, s. 1.
  6. ↑ Hrabyk 1986 ↓, s. 67, 77.
  7. ↑ Zespół archiwalny nr 154. Archiwum osobowe [online], pilsudski.org [dostęp 2025-04-07].
  8. ↑ Stanley J. Jasinski, Polish-American broadcaster Aug. 25, 1915 – Aug. 12, 2005 [online], buffalonews.com, 17 sierpnia 2005 [dostęp 2025-04-07] [zarchiwizowane z adresu 2025-04-07].
  9. ↑ Stan Jasinski – The Voice of Polonia [online], forgottenbuffalo.com [dostęp 2025-04-07].
  10. ↑ Steve Cichon, Stan Jasinski's Polish American Program [online], blog.buffalostories.com, 1 czerwca 2018.
  11. ↑ Steve Cichon, April 15, 1950: ‘Buffalo's Polka King’ starts daily radio show [online], blog.buffalostories.com, 15 kwietnia 2015.
  12. ↑ Hrabyk 1986 ↓, s. 67–68.
  13. ↑ Leszek Mila, Anna Dąmbska (Jędrzejowicz) (1894–1934) [online], geni.com [dostęp 2025-04-07].
  14. 1 2 Dąmbski 2020 ↓, s. 46.
  15. ↑ Maria Jędrzejowicz h. Świat z Krzyżem [online], sejm-wielki.pl [dostęp 2025-04-07].
  16. 1 2 Dąmbski 2020 ↓, s. 16.
  17. ↑ Dąmbski 2020 ↓, s. 46, 98.
  18. ↑ Na temat szkoły zob. Stanisław Rozner, Waldemar Witold Żurek, Salezjanie we Lwowie w latach 1934–1945, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 68, 1997, s. 358.
  19. ↑ Dąmbski 2020 ↓, s. 88, 90–91.
  20. ↑ Andrzej Plęs, Egzekucja w Hyżnem [online], nowiny24.pl, 1 sierpnia 2011.
  21. 1 2 3 Dąmbski 2020 ↓, s. 75.
  22. ↑ Paweł Fornal, Mieczysław Chendyński (1901–1951), żołnierz ZWZ–AK, agent UB o pseudonimie „Twardy”, „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989”, 4, 2006, s. 456–467.
  23. ↑ Gluza 2020 ↓, s. 8–9.
  24. 1 2 3 4 5 Dąmbski 2020 ↓, s. 14.
  25. 1 2 3 Ostasz 2020 ↓, s. 148.
  26. ↑ Dąmbski 2020 ↓, s. 15–16.
  27. ↑ Dąmbski 2020 ↓, s. 16–18.
  28. 1 2 Dąmbski 2020 ↓, s. 20.
  29. ↑ Ostasz 2020 ↓, s. 148–149.
  30. ↑ Dąmbski 2020 ↓, s. 26–27.
  31. ↑ Dąmbski 2020 ↓, s. 21–22.
  32. ↑ Piotr Chmielowiec. Jerzy Woźniak, Droga do wolnej Polski, Wrocław 2011, Wrocław: Oddział Instytutu Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu. „Wrocławski Rocznik Historii Mówionej”. Nr 1, s. 278, 2011.
  33. ↑ Dąmbski 2020 ↓, s. 22, 24–26.
  34. ↑ Dąmbski 2020 ↓, s. 32, 38–39.
  35. ↑ Dąmbski 2020 ↓, s. 22, 23, 32, 38.
  36. ↑ Dąmbski 2020 ↓, s. 50.
  37. ↑ Dąmbski 2020 ↓, s. 51–52.
  38. ↑ Dąmbski 2020 ↓, s. 54–57.
  39. ↑ Dąmbski 2020 ↓, s. 58, 62.
  40. ↑ Dąmbski 2020 ↓, s. 63.
  41. ↑ Dąmbski 2020 ↓, s. 64–65.
  42. ↑ Dąmbski 2020 ↓, s. 69, 70, 71.
  43. ↑ Dąmbski 2020 ↓, s. 72.
  44. ↑ Dąmbski 2020 ↓, s. 74.
  45. ↑ Dąmbski 2020 ↓, s. 75–76.
  46. ↑ Dąmbski 2020 ↓, s. 15, 76, 78.
  47. ↑ Dąmbski 2020 ↓, s. 77–79.
  48. ↑ Dąmbski 2020 ↓, s. 65, 87–89.
  49. ↑ Dąmbski 2020 ↓, s. 90-96.
  50. ↑ Dąmbski 2020 ↓, s. 100, 101.
  51. ↑ Dąmbski 2020 ↓, s. 110–121.
  52. ↑ Dąmbski 2020 ↓, s. 80, 87, 124–128.
  53. ↑ Iwona Łaptaszyńska, Lista zamordowanych w województwie lwowskim [online], stankiewicze.com [zarchiwizowane z adresu 2017-10-23].
  54. ↑ Dąmbski 2020 ↓, s. 129.
  55. 1 2 Dąmbski 2020 ↓, s. 130.
  56. 1 2 Dąmbski 2020 ↓, s. 15.
  57. ↑ Dąmbski 2020 ↓, s. 15, 29.
  58. ↑ Gluza 2020 ↓, s. 9–10.
  59. ↑ Gluza 2020 ↓, s. 8, 9.
  60. 1 2 3 4 5 6 Gluza 2020 ↓, s. 10.
  61. ↑ Piotr Samolewicz: Byłem specjalistą od zabijania! Szokujące wyznania żołnierza AK, który wykonywał egzekucje. nowiny24.pl, 18 grudnia 2010. [dostęp 2020-09-13].
  62. ↑ Gluza 2020 ↓, s. 8, 10.
  63. 1 2 Gluza 2020 ↓, s. 8.
  64. ↑ Dąmbski 2020 ↓, s. 134.
  65. ↑ Gluza 2020 ↓, s. 11.
  66. ↑ Dąmbski 2020 ↓, s. 134–139.
  67. ↑ Gluza 2020 ↓, s. 10–11.
  68. 1 2 3 Gluza 2020 ↓, s. 12.
  69. 1 2 Dąmbski 2020 ↓, s. 168.

Bibliografia

Linki zewnętrzne

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.