Język albański (kaukaski)

Język albański
Obszar

Albania Kaukaska

Pismo/alfabet

alfabet albański

Klasyfikacja genetyczna
Kody języka
ISO 639-3 xag
IETF xag
Glottolog aghw1237
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.
Kapitel kolumny kościoła chrześcijańskiego z VII w. albańskimi kaukaskimi literami znaleziony podczas wykopalisk w Mingeczaurze w Azerbejdżanie

Język albański (orm. աղվաներենⓘ, aġvaneren; także: język agwański, alwański, aluański, staroudyjski) – wymarły język należący do grupy języków północno-wschodniokaukaskich. Używany był w Albani Kaukaskiej, która rozciągała się od dzisiejszego południowego Dagestanu po Azerbejdżan. Lingwiści uważają, że jest to językowy poprzednik północno-wschodniokaukaskiego języka udyjskiego[1]. Odrębny alfabet albański składał się z 52 liter.

Albański kaukaski potencjalnie może odpowiadać językowi „gargarskiemu” zidentyfikowanemu przez średniowiecznych ormiańskich historyków[2]. Pomimo swojej nazwy, kaukaski albański nie ma żadnego związku językowego z językiem albańskim używanym w Albanii, który należy do rodziny indoeuropejskiej.

Odkrycie i odszyfrowanie

Istnienie literatury albańskiej było znane tylko pośrednio przed końcem XX wieku. Żywot Masztoca, napisany przez Koriuna w V wieku, ale zachowany tylko w znacznie późniejszych uszkodzonych rękopisach, oraz Historia Agwanów Mowsesa Kaghankatwaciego, napisana w X wieku, przypisują nawrócenie kaukaskich Albańczyków na chrześcijaństwo dwóm misjonarzom, Enochowi i Danie, a stworzenie kaukaskiego albańskiego alfabetu ormiańskiemu uczonemu Mesropowi Masztocowi. Pewien biskup Jeremiasz przetłumaczył następnie chrześcijańską Biblię na ich język. Jeszcze w 1977 roku Bruce Metzger pisał, że „nic z [tej] wersji nie przetrwało”[3].

W 1996 r. Zaza Aleksidzé z Centrum Rękopisów w Tbilisi w Gruzji odkrył palimpsest[4] w klasztorze św. Katarzyny na górze Synaj w Egipcie z nieznanym pismem[5]. Następnie zidentyfikował alfabet jako kaukaski albański[6] i zidentyfikował rękopis jako wczesnochrześcijański lekcjonarz z około V lub VI wieku. Może to być najwcześniejszy zachowany lekcjonarz w religii chrześcijańskiej[7].

Następnie lingwiści Jost Gippert i Wolfgang Schulze zaangażowali się w prace nad alfabetem kaukaskich Albańczyków[8]. Wykorzystano specjalistyczny sprzęt rentgenowski, który umożliwił odczytanie tekstów palimpsestowych kaukaskich Albańczyków w całości[9]. Lista kaukaskich albańskich nazw miesięcy, która przetrwała w wielu średniowiecznych rękopisach, dała jedną ze wskazówek dotyczących języka[8]. W 2017 r. w klasztorze św. Katarzyny odkryto dwa dodatkowe teksty w języku kaukaskim albańskim[10]. Oryginalny tekst na palimpsestach był wymazany między IV a XII wiekiem[11].

Teksty

Odszyfrowany tekst lekcjonarza zawiera fragmenty Starego Testamentu (Psalmy i Izajasza)[12] oraz Nowego Testamentu (Dzieje Apostolskie, ewangelie Mateusza, Marka i Łukasza, oraz listy do Rzymian, Koryntian (pierwszy i drugi), Galatów, Efezjan, Tesaloniczan (pierwszy i drugi), Tymoteusza (pierwszy i drugi), Hebrajczyków, List Piotra (drugi), List Jana (pierwszy) i List Jakuba)[12][13][14] Znaleziono również tekst Ewangelii Jana, oddzielny od lekcjonarza. Jego tekst okazał się znacznie trudniejszy do odzyskania, a na niektórych stronach można go zidentyfikować jedynie na podstawie kanonów Euzebiusza u dołu strony. Prawdopodobnie pierwotnie była to kompletna ewangelia[12] i możliwe jest, że cała Biblia została w pewnym momencie przetłumaczona na kaukaski albański[13].

Kaukaskie albańskie tłumaczenie Biblii opiera się głównie na tłumaczeniach staroormiańskich, ale w kilku miejscach odbiega od znanego tekstu ormiańskiego, co sugeruje, że jako teksty źródłowe wykorzystano również oryginalne tłumaczenia greckie i prawdopodobnie gruzińskie i syriackie[12].

Oprócz kaukaskich albańskich palimpsestów przechowywanych na górze Synaj, próbki kaukaskich albańskich inskrypcji zostały znalezione w 1949 roku podczas wykopalisk w regionie Mingeczaur w Azerbejdżanie. Wśród znanych kaukaskich albańskich słów są zow (ja), own (i) i avel-om (dużo, forma porządkowa)[15].

Fonologia

Spółgłoski[16]
Wargowe przedniojęzykowo-dziąsłowe Zadziąsłowe Podniebienne Miękkopodniebienne Gardłowe Krtaniowe
zwyczajne zmiękczone
Nosowe m n nʲ
Zwarte bezdzwięczne p t k q
dzwięczne b d dʲ ɡ
półdzwięczne pʼ tʼ tʼʲ kʼ qʼ
Afrykaty bezdzwięczne t͡s t͡ʃ t͡ɕ
dzwięczne d͡z d͡zʲ d͡ʒ d͡ʑ
półdzwięczne t͡sʼ t͡ʃʼ t͡ɕʼ
Szczelinowe bezdzwięczne f s ʃ ɕ x χ h
dzwięczne v z ʒ ʑ ɣ ʕ
Aproksymant w l lʲ j w
Drżące r
Samogłoski[16]
Przednie Tylne
Niezaokrąglone Zaokrąglone
Przymknięte i y
Półprzymknięte e, eː o
Otwarte a ɒ

Gramatyka

W języku albańskim występują rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki, zaimki, przysłówki, spójniki i partykuły. Istnieją rodzaje męski, żeński i nijaki, których brak w innych językach wschodniokaukaskich. Poświadczona jest tylko liczba pojedyncza i mnoga[17].

Morfologia

Rzeczowniki

Rzeczowniki, w przeciwieństwie do innych języków wschodnikaukaskich, nie dzielą się na klasy. Rzeczowniki mogą być niemotywowane, derywowane lub złożone. Istnieje wiele przypadków: absolutyw, ergatyw, dopełniacz, celowniki, wołacz, ablatyw, anteablativus, superessivus, superablativus, superanteablativus, comitativus, directivus, adessivus, equativus, subessivus[18].

Składnia

Albański był językiem ergatywno-absolutywnym[19].

Przypisy

  1. ↑ Aleksidzé 2003 ↓, s. 43.
  2. ↑ Schulze 2018 ↓, s. 284.
  3. ↑ Metzger 1977 ↓, s. 303.
  4. ↑ Aleksidzé 2003 ↓, s. 56.
  5. ↑ Aleksidzé i Blair 2003 ↓, s. 38–41.
  6. ↑ Zaza Aleksidzé and Betty Blair, „Quick Facts: The Caucasian Albanian Script,” Azerbaijan International, Vol. 11:3 (Autumn 2003), p. 43.
  7. ↑ Zaza Aleksidzé and Betty Blair, in „The Albanian Script: The Process – How Its Secrets Were Revealed,” in Azerbaijan International, Vol. 11:3 (Autumn 2003), pp. 41-51.
  8. 1 2 Schulze 2005 ↓.
  9. ↑ Zaza Alexidze, Discovery and Decipherment of Caucasian Albanian Writing, Bulletin of the Georgian National Academy of Sciences, 2007 [dostęp 2011-01-18] [zarchiwizowane z adresu].
  10. ↑ Jeff Farrell, Scientists discover languages that haven’t been used since the dark ages [online], The Independent, 28 sierpnia 2017 [dostęp 2025-02-16] (ang.).
  11. ↑ Sarah Lasgow „Found: Hidden Examples of Long-Lost Languages in Centuries-Old Palimpsests”.
  12. 1 2 3 4 Gippert i Schulze 2007 ↓.
  13. 1 2 Schulze 2015 ↓, s. 376.
  14. ↑ See photo of Albanian script of 2 Corinthians 11:26–27 with its repetition of the phrase in „I was persecuted,” which helped unlock the key to the alphabet for Aleksidzé.
  15. ↑ Schulze 2003 ↓.
  16. 1 2 Gippert i Schulze 2023 ↓, s. 168–172.
  17. ↑ Gippert i Schulze 2023 ↓, s. 178–179.
  18. ↑ Gippert i Schulze 2023 ↓, s. 180–184.
  19. ↑ Gippert i Schulze 2007 ↓, s. 206.

Bibliografia

  • Wolfgang Schulze: Caucasian Albanian and the Question of Language and Ethnicity. W: Sprachen, Völker und Phantome. Peter-Arnold Mumm (red.). De Gruyter, 2018.
  • Wolfgang Schulze: Aspects of Udi-Iranian language contact. W: Studies on Iran and the Caucasus. In Honour of Garnik Asatrian. Uwe Bläsing, Victoria Arakelova, Matthias Weinreich (red.). Leiden: Brill, 2015, s. 373–401. DOI: doi.org/10.1163/9789004302068_026.
  • Jost Gippert, Wolfgang Schulze. Some remarks on the Caucasian Albanian palimpsests. „Iran and the Caucaus”. 11, 2007. DOI: 10.1163/157338407X265441. 
  • Wolfgang Schulze: Caucasian Albanian – Palimpsest and Inscriptions. Leibniz-Rechenzentrum, 2003. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-07-20)].
  • Wolfgang Schulze. Towards a history of Udi. „International Journal of Diachronic Linguistics”, 2005. 
  • Zaza Aleksidzé. Udi Language: Comparing Ancient Albanian with Contemporary Udi. „Azerbaijan International”. 11 (3), 2003. 
  • Zaza Aleksidzé, Betty Blair. Caucasian Albanian Alphabet, Ancient Script Discovered in the Ashes. „Azerbaijan International”. 11 (3), 2003. 
  • Bruce M. Metzger: The Early Versions of the New Testament: Their Origin, Transmission, and Limitations. 1977.
  • Jost Gippert, Wolfgang Schulze: The Language of the Caucasian Albanians. W: Caucasian Albania: An International Handbook. Jost Gippert, Jasmine Dum-Tragut (red.). Berlin, Boston: De Gruyter Mouton, 2023, s. 167–230. DOI: 10.1515/9783110794687-004.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.