Lembit (1936)

W czasie gdy na obu okrętach trwało jeszcze wyposażanie, część załogi mogła zapoznać się z jednostkami. Oficjalne przekazanie „Lembita” Estończykom nastąpiło 14 maja, zaś podniesienie bandery odbyło się 1 czerwca 1937 roku. Do Tallinna okręt wypłynął z niepełną załogą 3 lipca, na miejsce dotarł po sześciu dniach^[15].

W październiku 1937 roku na obu okrętach podwodnych zainstalowano sonary produkcji niemieckiej firmy Atlas Werke. Kontrakt na okrętowe działo przeciwlotnicze podpisano już po zwodowaniu jednostek, 25 września 1936 roku, z firmą Bofors. Zakładał on, że za kwotę 7300 funtów Szwedzi dostarczą działo przeciwlotnicze Bofors kal. 40 mm 18 miesięcy po podpisaniu umowy. Uzbrojenie zamontowano na okrętach we wrześniu 1938 roku^[10]. W tym celu udały się one w rejs do Szwecji^[16].

„Lembit” odbył jeden oficjalny rejs zagraniczny – w 1938 roku odwiedził wraz z „Kalevem” Rygę. Na jednostce prowadzone były intensywne szkolenia dotyczące realizacji planu współpracy z Finlandią. Latem 1939 przeprowadzono dwukrotnie wspólne tajne manewry, podczas których ćwiczono odpieranie agresji radzieckiej floty, w czasie których okręt bazowany był w Helsinkach. Analogiczne ćwiczenia przewidziano na lato 1940 roku^[10]. W czasie ćwiczeń oszczędzano środki bojowe – nigdy nie przeprowadzono próbnego stawiania min, które było głównym zadaniem okrętu^[11].

Na okręcie doszło do kolejnych zmian personalnych. Wiązały się one z przejściem dowódcy – starszego porucznika Schmiedehelma na stanowiska administracyjne. Jego miejsce zajął dotychczasowy zastępca starszy porucznik Kokk, zaś stanowisko zastępcy przejął oficer specjalista porucznik Kitor. Oficerski wakat zapełnił porucznik Arnold Nael^[10].

14 września 1939 roku polski okręt podwodny ORP „Orzeł” wpłynął na redę tallińską w celu wysadzenia chorego dowódcy. „Orzeł” został następnie internowany i rozpoczęło się jego rozbrajanie, lecz nocą 18 września okręt uciekł z Tallinna^[17]. Udana ucieczka spowodowała, że Estończycy przemalowali na czarno własne okręty podwodne^[13] . Dodatkowo do stanu uzbrojenia weszło 14 torped 533 mm wyładowanych z polskiej jednostki, które mogły zostać użyte na „Kalevie” i „Lembicie”. Było to znaczne zwiększenie zapasów, bowiem od Brytyjczyków wraz z okrętami, zakupiono jedynie 8 torped kalibru 533 mm oraz 3 torpedy 457 mm^[10].

Incydent z ucieczką „Orła” stał się pretekstem dla ZSRR do wywierania nacisku na Estonię, co doprowadziło do podpisania 28 września układu „o wzajemnej pomocy” między obydwoma państwami^[18]. Zaniepokojona tym Finlandia zażądała od władz Estonii przekazania obu okrętów podwodnych typu Kalev, by nie wpadły one w ręce sowietów. Żądanie to spotkało się z odmową Estończyków, nie chcących prowokować agresywnego sąsiada^[10].

Nie tylko Finowie byli zainteresowani estońskimi okrętami podwodnymi. Chęć pozyskania okrętów wyrazili również Niemcy – 22 listopada 1939 roku Kriegsmarine otrzymało memorandum z Kierownictwa Wojny Morskiej sugerujące zakup jednostek w celu szkolenia załóg. Tego samego dnia Naczelne Dowództwo Kriegsmarine zleciło ambasadorowi w Estonii i attaché morskiemu na Finlandię i kraje bałtyckie podjęcie negocjacji. Odpowiedź od ambasadora, otrzymana dopiero 21 lutego 1940 roku, informowała o niechętnej postawie rządu Estonii. Negocjacje przejął zastępca attaché wojskowego w Estonii, płk. Körner. Zaraportował on już 23 lutego, że Estończycy zgodzą się na sprzedaż, jeśli zgodę wyrazi również ZSRR. Na kupno „Kaleva” i „Lembita” zgodę wyraził Hitler, żądając jednak, by to Estończycy uzyskali zgodę Stalina. Dowództwo Kriegsmarine ponawiało kilkakrotnie naciski na ambasadę w celu przyśpieszenia negocjacji, na co 23 kwietnia otrzymano odpowiedź attaché morskiego, kontradmirała von Bonina, że zdaniem większości członków rządu estońskiego transakcja jest niemożliwa. Miesiąc później Bonin raportował o spotkaniu z handlarzem bronią z otoczenia prezydenta Estonii – Borisem Lindem. Stwierdził on, że ze względu na duże przywiązanie społeczeństwa do okrętów, transakcja drogą oficjalną nie wchodzi w grę, zaś część czołowych polityków zgodzi się na sprzedaż za pośrednictwem Szwecji. Na to jednak ze względów politycznych nie zgodził się Hitler. Niemieckie nalegania trwały w dalszym ciągu, nawet po aneksji Estonii przez ZSRR. Ostatecznie z transakcji zrezygnowano 6 lipca 1940 roku^[19][20] .

Estonia została oficjalnie włączona do ZSRR 6 sierpnia 1940 roku. Po tygodniu, 13 sierpnia „Lembit” został włączony pod dotychczasową nazwą w skład Floty Bałtyckiej ZSRR, a nową banderę podniesiono 19 sierpnia^[10].

Nie od razu wymieniono załogę „Lembita”. Jako pierwsi, na znak protestu, odeszli 1 września oficerowie Kokk i Jakobson. Część estońskiej załogi, w tym porucznika Nala, zwolniono 21 września. Do 3 października funkcje dowódcy pełnił jeszcze starszy porucznik Kirator, kiedy to jego miejsce zajął kapitan marynarki Władimir Antonowicz Poleszuk, służący do w czasie wojny zimowej na okręcie podwodnym Szcz-322. Stopniowo zwalniano pozostałych członków załogi – do końca 1940 roku pozostawiono w celu szkolenia nowej załogi jedynie czterech dowódców działów i bosmana, którzy stanowiska zachowali do września 1941 roku. Zwalniani załoganci byli wysyłani do gułagu, część z nich weszła w grudniu 1941 roku w skład 7 Estońskiej Dywizji Strzelców^[21][12]. Spośród oficerów służących na „Kalevie” najcięższy los spotkał jego dowódców. Schmiedehelm został aresztowany przez NKWD 1 lipca 1941 roku. Skazano go 31 marca 1942 roku na karę śmierci za rzekomą zdradę i rozstrzelano 11 dni później – 10 maja. Richard Kokk został aresztowany 29 czerwca 1941 roku, po czym według różnych wersji został rozstrzelany^[12] lub skazany na więzienie i łagry 27 czerwca 1945 roku^[22]. Na 10 lat więzienia i 5 lat łagrów władze radzieckie skazały także 7 grudnia 1944 roku Naela. Jedynie Kiratorowi udało się uciec do Niemiec^[22][12].

Okręty podwodne typu Kalev znacznie przewyższały pod względem technologicznym osiągnięcia Związku Radzieckiego w tej dziedzinie. Wyższy poziom techniczny prezentowały również łotewskie okręty podwodne typu Ronis. W celu nadrobienia zaległości, 19 listopada 1940 roku ludowy komisarz floty Nikołaj Kuzniecow powołał specjalną komisję mającą szczegółowo zbadać konstrukcję okrętów. W związku z tym, „Kalev” wraz z pozostałymi okrętami podwodnymi znalazł się poza strukturą sił morskich, jako jednostka eksperymentalna. Stan taki utrzymywał się do zakończenia prac 11 lutego 1941 roku. Raport, sporządzony przez komisję, został przekazany Kuzniecowowi 22 marca 1941 roku. Mówił on o wysokim poziomie technicznym jednostek typu Kalev, z którym nie szło jednak w parze przystosowanie do współczesnych warunków. Mankamentem miała być niewielka prędkość nawodna (13,5 węzła) oraz maksymalna głębokość zanurzenia (przez ekspertów określona na 75 metrów). Dodatkowo autorzy raportu podkreślali, że załoga zdolna do obsługi okrętów musi mieć gruntowną wiedzę teoretyczną, nie zapewnianą w trakcie standardowego szkolenia w marynarce ZSRR^[22]. W rezultacie, Związek Radziecki zaproponował III Rzeszy sprzedaż „Kaleva” oraz bliźniaczego „Lembita” wraz z niektórymi radzieckimi okrętami podwodnymi, jednak tym razem Adolf Hitler odrzucił radziecką ofertę^[23].

Po zakończeniu badań, 11 lutego 1941 roku oba okręty typu Kalev zostały wcielone do 3. Dywizjonu 1. Brygady Okrętów Podwodnych. W kwietniu rozpoczęto szkolenie załogi, które jednak nie przyniosło oczekiwanych efektów. W wyniku obsługi przez niedoświadczonych radzieckich marynarzy okręt 5 maja zderzył się z nabrzeżem. Uszkodzony kadłub sztywny jednostki wyremontowano w Lipawie między 15 a 17 maja^[22].

W dniu ataku Niemiec na ZSRR okręt przebywał w Lipawie. Ponieważ szkolenie załogi udało się przeprowadzić jedynie w części dotyczącej podstawowych manewrów, „Lembit” (a wraz z nim „Kalev”, S-7 oraz trałowiec „Fugas”) otrzymał rozkaz ewakuacji do Windawy, gdzie dotarł 23 czerwca. W związku z aktywnością Luftwaffe 25 czerwca okręty przebazowano do Dyjamentu (obecnie dzielnica Rygi). Postępy Niemców spowodowały kolejne przebazowania – 27 czerwca okręty przeniesiono do Kuivastu i 1 lipca do Tallinna. Stąd „Lembit” i „Kalev” zostały 5 lipca skierowane do Kronsztadu, gdzie miały zostać poddane remontowi. Prace zakończono 31 lipca, między innymi przystosowano wyrzutnie okrętów do korzystania z radzieckich torped typu 53-22, co wiązało się z niskim stanem ilościowym torped produkcji brytyjskiej. Już 2 sierpnia obie jednostki powróciły do bazy 1. Brygady Okrętów Podwodnych w Tallinnie^[22].

„Lembit” swój pierwszy patrol bojowy rozpoczął 10 sierpnia 1941 roku. Okręt dopłynął do przylądka Arkona, gdzie 17 sierpnia rozmieścił pięć rzędów zagrody minowej na głębokości 2,5 metra, po cztery miny w rzędzie. Do Tallinna jednostka powróciła 21 sierpnia^[24].

W związku z postępami Niemców została podjęta decyzja o ewakuacji Tallinna. „Lembit” został włączony w skład głównego zespołu, którym dowodził wiceadmirał Władimir Tribuc. Przejście floty do Kronsztadu rozpoczęto w nocy z 27 na 28 sierpnia^[25].

Ze względu na uszkodzenia powstałe w wyniku niewłaściwego użycia przez słabo wyszkolonych marynarzy, jednostkę poddano remontowi w Leningradzie. Naprawa zakończyła się po około dwóch tygodniach. W Leningradzie podporucznik Aleksiej Matijasewicz przejął od Poleszuka dowództwo okrętu^[25].

„Lembit” w swój drugi patrol wyszedł 19 października. Jego zadaniem było rozpoznanie stanu obiektów naziemnych, znajdujących się pod kontrolą Niemców – fabryki cementu w Aseri i stacji kolejowej w Valaste. Po tygodniu jednostka powróciła do Kronsztadu^[25].

Trzeci patrol okręt odbył 5 listopada. Jego misją było postawienie zagrody minowej w cieśninie Björkösund. Po rozmieszczeniu 20 min „Lembit” wrócił do Kronsztadu. 7 listopada okręt udał się do Leningradu na remont generalny, przeprowadzany przez zakłady Sudomech (nr 196)^[26].

Remont jednostki zakończył się 22 lipca 1942 roku. W czwarty patrol „Lembit” wyruszył 17 sierpnia z Kronsztadu. Tym razem okręt podwodny nie stawiał min, gdyż zakończył się zapas typu A we Flocie Bałtyckiej, a okręt nie był przystosowany do korzystania ze standardowego uzbrojenia produkcji radzieckiej. Dwukrotnie – 4 i 13 września – w okolicach wyspy Utö wystrzelił w kierunku niemieckiego konwoju dwie torpedy. Dowódca raportował trafienie, jednak w rzeczywistości ataki nie wyrządziły szkód – za drugim razem pociski wybuchły po zderzeniu ze skałami. Dopiero atak na trzeci konwój, przeprowadzony 13 września o godzinie 12.07 z pozycji 59°35’5N 21°12’5E, okazał się skuteczniejszy, albowiem jedna z torped spowodowała znaczne uszkodzenia na niemieckim motorowcu „Finnland” o wyporności 5281 ton, wyłączając go z użycia do 1 lipca 1943 roku^[26].

Eskorta konwoju – V 302, V 307, V 310 i „Adler” – przystąpiła do kontrataku przy użyciu bomb głębinowych. Część wybuchów około 50 bomb dosięgnęła okrętu, w wyniku czego rannych zostało sześciu członków załogi. Zniszczenia obejmowały II grupę baterii akumulatorów oraz pomieszczenie radiowe – zniszczone przez pożar. „Lembita” atakowały później jeszcze fińskie trałowce VMV 2 i VMV 13, nie spowodowały jednak dodatkowych uszkodzeń. Okręt powrócił do Kronsztadu 22 września, a już 5 października przeszedł do Leningradu na generalny remont^[27].

Remont jednostki trwał do 11 kwietnia 1943 roku. W tym czasie przede wszystkim wymieniono zniszczone ogniwa baterii akumulatorów – zamontowano 54 ogniwa amerykańskie i 6 produkcji własnej. Rozpoczęto też pracę nad przystosowaniem zrzutni minowych do radzieckiego typu min EP. Zajęcie to przerwano po przybyciu dostawy 48 brytyjskich min T Mk IV, a już przerobione dwie studzienki przywrócono do pierwotnej specyfikacji^[27].

Na podstawie meldunku Matijasewicza patrol został uznany za szczególnie udany i jego uczestników przedstawiono do odznaczeń. Nominowany do tytułu Bohatera Związku Radzieckiego dowódca musiał się ostatecznie zadowolić Orderem Lenina, który przyznano również dziesięciu członkom załogi. Czternaście osób otrzymało Order Czerwonego Sztandaru, a dwunastu Order Czerwonej Gwiazdy^[27].

zagroda minowa

„Hilma Lau” (2)

Olandia

Bornholm

Rügenwalde

Utö

Położenie na mapie Morza Bałtyckiego

„Lembit” powrócił do składu floty 15 maja 1943 roku, jednak na skutek blokady Zatoki Fińskiej pozostawał bezczynny aż do kapitulacji Finlandii 19 września 1944 roku^[3].

Na piąty patrol okręt wyruszył 7 października^[a]. Okręt miał zaminować podejście do portu w Kołobrzegu, opisane przez sztab jako poligon Kriegsmarine, jednak z uwagi na informacje o minach dennych zrzucanych w tym rejonie przez przez brytyjskie lotnictwo, Matijasiewicz zmienił pozycję zagrody minowej. Ostatecznie postawiono ją 60 mil morskich na północ od latarni morskiej w Rügenwalde (obecnie Darłowo), 2 mile na północ od niemieckiego szlaku wodnego. Operacja odbywała się 11 października od północy do godziny 17, na głębokości 2,4 metra postawiono pięć rzędów po cztery miny (pozycje 54°38′N 15°53′8″E, 54°37′5″N 15°57′E, 54°35′8″N 15°53′7″E, 54°36′1″N 15°55′E). Na jednej z postawionych min 24 listopada zatonęła niemiecka łódź rybacka o pojemności 216 ton „Spreeufer”, zginęło pięciu rybaków^{[28][29][30][31]}.

Patrol „Lembita” nie zakończył się na postawieniu zagrody minowej. Wieczorem 12 października okręt wykrył po wschodniej stronie Bornholmu niemiecki zespół, którego skład został zidentyfikowany jako krążownik „Nürnberg” w asyście 2 niszczycieli, 2 trałowców i 2 innych okrętów. Według nowszych ustaleń były to jednak zupełnie inne okręty: największą jednostką był stary pancernik SMS „Hessen” pełniący funkcję okrętu-celu, strzelanie zaś trenowały załogi torpedowców T33 i T34^[31]. Załoga „Lembita” zwlekała z atakiem, czekając na identyfikację peryskopową. W tym czasie jednak odległość do celów wzrosła na tyle, iż atak torpedowy nie był możliwy^{[b][3][29][31]}.

O ile wieczorne spotkanie z zespołem niemieckich okrętów nie zakończyło się sukcesem okrętu podwodnego, to już kilka godzin późnej „Lembit” znalazł nowy cel – samotny frachtowiec „Hilma Lau” o pojemności 2414^[31][29] lub 2445^[3] ton. Duński statek przemierzał trasę z portu w Gdyni (wówczas Gotenhafen) do Kopenhagi. Wykrywszy go 45 mil morskich na wchód od Olandii, dowódca „Lembita” przystąpił do ataku torpedowego. Duńczycy zauważyli wynurzony okręt podwodny i poprosili o identyfikacje, na co nie dostali odpowiedzi. W związku z tym „Hilma Lau” rozpoczęła ucieczkę z prędkością 10 węzłów. O godzinie 1.26^[32] (lub 2.18^[29]) „Lembit” wystrzelił w stronę duńskiego statku dwie torpedy 53-27, jednak jedna z nich zatonęła po przepłynięciu 100–150 metrów, a druga zeszła z kursu i ominęła cel^[31], bądź też Duńczykom udało się ją wyminąć^[29]. O godzinie 2.26 „Lembit” powtórzył atak, tym razem trafiając obiema torpedami. „Hilma Lau” zatonęła w przeciągu 2–3 minut. Zginęło 4 marynarzy z 23 osób, pozostali wyskakiwali na tyle szybko, iż Matijasiewicz uznał, iż statek transportował wojsko. Wrak osiadł na dnie na pozycji 55°20′N, 15°20′E lub 55°08,71′N, 15°50,47′E^{[33][29][3][30]}.

Reszta doby upłynęła spokojnie, załoga załadowała wyrzutnie torped. Następnego dnia marynarze toczyli bój z siecią rybacką, w którą zaplątał się okręt podwodny. Nocą z 14 na 15 października, 45 mil morskich na południe od Olandii z „Lembita” dostrzeżono trawler. Okręt podwodny przygotował się do ataku w wynurzeniu, a na żądanie identyfikacji odpowiedział o 1.10 ogniem torpedowym. Pierwsza z torped chybiła celu, przepływając pod kadłubem statku. Kolejny pocisk, wystrzelony o 1.19, wybuchł po dłuższym od przewidywanego czasie w pobliżu okrętu podwodnego, rozszczelniając jego kadłub – prawdopodobnie torpeda zeszła z kursu i wykręciła w stronę, z której została wystrzelona. Matijasewicz uznał jednak, że doszło do trafienia celu i zaraportował o zatopieniu bądź unieszkodliwieniu wrogiego statku. Zatopiony miał zostać trawler rybacki „Taunus” lub pomocniczy trałowiec M 3619, jednak informacje te zostały zweryfikowane negatywnie. Według Morozowa i Kułagina, atakowanym statkiem mógł być szwedzki rybacki trawler^{[33][29][3][34]}.

Po ataku na trawler, „Lembit” udał się w rejon południowej Gotlandii, gdzie spodziewano się trafić na niemieckie konwoje kursujące do Windawy. Okręt nie miał już okazji do wykorzystania dwóch pozostałych torped, ani ponad 5 ton paliwa – 16 października Matijasiewicz zdecydował o powrocie do bazy. Dowódca decyzję motywował brakiem danych wywiadowczych dotyczących potencjalnych konwojów. W bazie na wyspie Utö „Lembit” pojawił się 17^[c], a w Helsinkach 18 października. Przyspieszony powrót nie spodobał się dowództwu, zarzucono mu brak aktywności i błędy w przeprowadzaniu ataków torpedowych. Ostatecznie jednostka otrzymała niskie oceny za wykonany patrol, zaś jej dowódca został przedstawiony od Orderu Wojny Ojczyźnianej I klasy, który otrzymał w celu poprawy jego morale^[35][3][36].

Okręt powrócił z zadania w niezadowalającym stanie technicznym – rozszczelniony na skutek bliskiego wybuchu torpedy kadłub oraz przepalone podczas pościgu tłumiki silników wymagały naprawy. W dniu 24 lub 25 października „Lembit” przeszedł do doków w Kronsztadzie, w celu demontażu środków przeciwminowych. Tam też w okresie 30 października–14 listopada dokonano powierzchownego remontu^[3][37][29].

Swój szósty patrol „Lembit” rozpoczął 28 listopada 1944 roku. Misja polegała na postawieniu zagrody minowej w okolicach Brüsterortu. 3 grudnia, 3 mile morskie na północ od tamtejszej latarni morskiej okręt postawił na głębokości 20 min w dwóch rzędach. Po postawieniu zagrody okręt patrolował okolice Gotlandii, gdzie 11 grudnia dostrzegł niemiecki konwój. V 302, Vs 342 i V 346 eskortowały pomiędzy Lipawą a Piławą transportowce „Ida Bluemental”, „Mimi Cords”, „Hela” oraz ropowiec „Amrum”. Obie wystrzelone z „Lembita” torpedy chybiły celów. Trzy dni później, w drodze powrotnej, na szerokości geograficznej 59°43’N i wysokości 21°19’6E idąc na głębokości 20–30 metrów okręt zderzył się z innym obiektem. Domysłom historyków radzieckich, iż był to niemiecki U 479, przeczy fakt, iż dowództwo Kriegsmarine od miesiąca nie miało już kontaktu z tym okrętem podwodnym. „Lembit” zakończył szósty patrol 15 grudnia w Turku, po czym udał się na kolejny remont, tym razem do Helsinek. 6 marca 1945 roku zadokowany przy Suomenlinna okręt został odznaczony Orderem Czerwonego Sztandaru^[38].

Ostatnim zadaniem „Lembita” w trakcie wojny z III Rzeszą był patrol w okolicach Ustki. Misję tę wypełniał w dniach 23 marca – 14 kwietnia 1945 roku. I w tym przypadku postawiono zagrodę złożoną z 20 min rozłożonych w czterech rzędach na głębokości 2,5 metra. Ponownie nie obeszło się bez uszkodzeń w wyniku nieumiejętnego dowodzenia. Na skutek wpadnięcia okrętu w sieci rybackie zwichrował się wał lewej śruby. Uszkodzono też ster kierunku oraz kolektor spalin lewego silnika. Remont ponownie odbywał się w dokach Suomenlinna^[39].

Ostatnim zadaniem „Lembita” w służbie czynnej było rozpoznanie rejonu Bornholmu. Na patrol wyruszył 13 czerwca 1945 roku. W wyznaczonym sektorze szukał brytyjskiego lotniskowca, po czym 8 lipca wrócił do bazy^[39].