Tramwaje w Cieszynie

Tramwaje w Cieszynie

tramwaj
Linia tramwajowa na ulicy Głębokiej w Cieszynie w 1918 roku. Pocztówka 9x14 cm z 1918 r.
System transgraniczny
Państwo	Polska
Lokalizacja	Cieszyn
Państwo	Pierwsza Republika Czechosłowacka
Lokalizacja	Český Těšín
Liczba linii	1
Lata funkcjonowania	1911–1921
Infrastruktura
Plan linii
Długość sieci	1,8 km
Rozstaw szyn	1000 mm
Liczba zajezdni	1
Liczba przystanków	11
Tabor
Liczba pojazdów	4
Strona internetowa

Tramwaje w Cieszynie – system komunikacji tramwajowej istniejący w Cieszynie w latach 1911–1921.

W 1910, w związku z budową dworca Kolei Koszycko-Bogumińskiej, postanowiono o budowie linii tramwajowej. 12 lutego 1911 na cieszyńskie ulice wyjechały pierwsze wozy na trasie od ul. Bielskiej przez Rynek, ul. Głęboką, mostem na Olzie i ul. Główną do stacji kolejowej. Trasa miała 1793 metry długości, była jednotorowa z mijanką na Rynku i przy moście na Olzie. Tabor składał się z 4 wozów silnikowych firmy Ringhoffer z Pragi. Gdy w 1920 doszło do podziału miasta na część polską (Cieszyn) i czechosłowacką (Czeski Cieszyn), tramwaj kursował bez zmian, lecz wzmożone kontrole na moście granicznym uniemożliwiały płynną komunikację. 2 kwietnia 1921 postanowiono zlikwidować linię tramwajową, a tabor sprzedano do Łodzi, gdzie najdłużej (do 1959 – jako doczepny) kursował wagon nr 4. Do dziś w Cieszynie zachował się budynek zajezdni oraz rozetki do zawieszania sieci trakcyjnej.

W 2017 władze Cieszyna i Czeskiego Cieszyna zleciły opracowanie do kwietnia 2018 koncepcji przywrócenia transgranicznej komunikacji tramwajowej, która miałaby mieć przede wszystkim charakter atrakcji turystycznej. Prace, zainicjowane przez stronę polską, finansowane są ze środków unijnych w ramach programu „Przekraczamy Granice 2014–2020”. Projekt Analiza możliwości przywrócenia tramwaju jako atrakcji turystycznej Cieszyna i Czeskiego Cieszyna o wartości brutto 97 tys. zł zrealizowało konsorcjum firm Kreatus z Bielska-Białej i Wolański z Warszawy i miało za zadanie rozważenie aspektów historycznych, przestrzennych, technicznych, rozwoju turystyki, marketingowych i prawnych przywrócenia połączenia tramwajowego (na trasie historycznej lub innej) lub alternatywnej formy komunikacji ze wskazaniem lokalizacji przystanków, zajezdni i charakteru linii (jedno- lub dwukierunkowa)^[1].

Rozważano linię w przebiegu historycznym od dworca kolejowego w Czeskim Cieszynie przez Most Przyjaźni, Stare Miasto, do skrzyżowania ul. Wyższej Bramy i Bielskiej (ok. 1,85 km) oraz wariant poprowadzony przez rynek Czeskiego Cieszyna i wydłużony od Górnego Rynku do dworców autobusowego i kolejowego przy ul. Hajduka (ok. 2,1 km). Spośród różnych możliwych środków transportu do szczegółowego opracowania wybrano projekt zabytkowego tramwaju, jednak ostatecznie ustalono, że miałby on wyłącznie charakter turystyczny i nie rozwiązywałby żadnych problemów komunikacyjnych mieszkańców, co wobec licznych zmian w organizacji ruchu wykazało nieopłacalność rozwiązania. Ze względu na przebieg przez zabytkowe centrum konieczne byłoby stosowanie długich odcinków jednotorowych, sygnalizacji świetlnych i ostrych łuków^[2].

Według opinii burmistrza Cieszyna z kwietnia 2018 r. tramwaj nie zostanie zrealizowany^[3]. Ostatecznie zdecydowano się na ustawienie repliki tramwaju w pobliżu mostu granicznego, przebudowę ul. Głębokiej w deptak, umieszczenie w części ulic szyn tramwajowych, ustawienie punktów informacji turystycznej w postaci słupków przystankowych, stworzenie aplikacji z wykorzystaniem rzeczywistości rozszerzonej i przygotowanie gry miejskiej^[2].

Podstawowe dane techniczne cieszyńskich wagonów, to^[4];

• Producent – Ringhoffer, Praga
• Liczba miejsc – 18 siedzących, 12 stojących
• Silnik – elektryczny firmy A.E.G. o mocy 22kW, dwa w jednym wagonie
• Waga – 10800kg
• Wymiary: długość: 8100mm, szerokość: 2050mm, wysokość: 3250mm
• Liczba osi – 2
• Kolor: biało-czerwony (od 1911 - 1920 roku), ciemnozielony (od roku 1920)
• Skład taboru: 4 dwukierunkowe wagony

Wagony dwukierunkowe i dwusilnikowe - każdy o mocy 22 kW, wyposażone w sprzęt elektryczny firmy AEG, z odbierakiem lirowym^[5]. Podwozie miało dwie osie z kratami ochronnymi, z karoserią osadzoną na resorach piórowych z częściowo zamkniętymi pomostami mieszczącymi łącznie ok. 12 osób. Do wnętrza tramwaju prowadziły kratowe drzwi^[5].

Pomosty wyłożone były drewnem, elementy wyposażenia motorniczego były mosiężne. Skrzynia wagonu była drewniana, do połowy wysokości obita blachą, dach płócienny^[5].

Przedział pasażerski były oddzielony od motorniczego drewnianymi drzwiami^[5].

Na każdym z boków wagonów mocowane były po 4 okna różnej wielkości (2 zewnętrzne węższe, 2 środkowe szersze); nad każdym z nich znajdowało okno wentylacyjne; po jednym dla węższych lub dwa okna dla szerszych. W wagonie nad jego oknami wisiała linka połączona z dzwonkiem, która służyła do powiadamiania motorniczego. Układ siedzeń w przedziale był poprzeczny: dwa miejsca x6 rzędów na jednym boku i jedno miejsce x6 rzędów na drugim boku^[5].

Do 1920 roku wagony były malowane na biało-czerwono z herbem Cieszyna umieszczonym centralnie na boku wagonów. Po 1920 roku kolor zmieniono na ciemnozielony i usunięto niemieckojęzyczne tabliczki z nazwami kierunków jazdy, które były umieszczane na przodzie wagonu^[5].

Oświetlenie wagonu składały się z: reflektora na przodzie wagonu, reflektora na dachu oraz oświetlenia wewnątrz kabiny pasażerskiej – sześć elektrycznych lamp sufitowych oraz dwie lampy awaryjne oświetlane świecami^[5].

Tramwaj kursował od godziny 6:17 rano do godziny 22:42, a odstępstwem od tego był dzień sylwestrowy, gdy tramwaj kursował do godziny 1:00 następnego dnia^[4]. Tramwaje kursowały co 10-12 minut, a czas przejazdu w jedną stronę wynosił 12 minut^[6]. W tym samym czasie na linii mogły znajdować się trzy wagony, a czwarty - rezerwowy stał w zajezdni przy ulicy Dojazdowej^[6].

Początkowo stosowano bilety papierowe sprawdzane przez kontrolerów, później wprowadzono żetony^[6]. Opłata za przejazd w jedną stronę wynosiła od 12 do 14 halerzy^[6]. Można też było nabyć bilet ulgowy - dla dzieci o wartości 6 halerzy^[6].

W pierwszym dniu kursowania tramwaju sprzedano łącznie 4000 biletów^[7]. Bilety na samym początku różniły się od tych, które wprowadzono później (które zawierały dodatkowe oznaczenia dla konduktora)^[6]. Rocznie sprzedawano ok. 380 tys. biletów^[7].

"Szlakiem cieszyńskiego tramwaju - rozwój transgranicznej turystyki", to tytuł projektu dofinansowanego przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Interreg V-A Republika Czeska – Polska^[8].

Jego celem (w zakresie poświęconym cieszyńskiemu tramwajowi) było stworzenie transgranicznego produktu turystycznego, który opierał się na historii linii tramwajowej, a jego efektem było m.in.^[9]:

• zamontowanie wzdłuż trasy tramwaju symbolicznych przystanków, przy których można znaleźć można tablicę z fragmentem planu miasta, z zaznaczonymi atrakcjami turystycznymi oraz tabliczkę ze znacznikami w formie kodów QR, odsyłających do bogatych multimediów dotyczących miasta^[9],
• aplikacja na telefon typu smartfon, wykorzystująca technologię rozszerzonej rzeczywistości (AR) do: "prezentacji fotoretrospekcji, pozwalając użytkownikom na porównanie archiwalnych zdjęć z aktualnym widokiem danego miejsca"^[9],
• Transgraniczne Centrum Informacji Turystycznej (TCIT), które powstało obok Mostu Przyjaźni, w miejscu dawnego budynku granicznego i w pobliżu dawnego przystanku tramwaju: "Most na Olzie"^[9].
• replika tramwaju cieszyńskiego, ustawiona przy brzegu rzeki Olzy, tuż obok budynku TCIT^[9],
• video mapping 3D - projekcje filmowe na fasadzie cieszyńskiego Ratusza oraz w Czeskim Cieszynie inspirowane historią tramwaju i miasta, których pojedyncze projekcje trwały tyle samo, co kurs tramwaju - 12 minut^[9],
• strona internetowa szlakcieszynskiegotramwaju.treespot.pl, na której były zebrane informacje, m.in. o projekcie, o przebiegu szlaku, replice tramwaju, o odkryciach archeologicznych, które były wynikiem prac w trakcie realizacji projektu^[5],
• Kulinarny szlak cieszyńskiego tramwaju, który prowadził trasą kursowania cieszyńskiego tramwaju - od dworca w Czeskim Cieszynie do skrzyżowania ulicy Wyższa Brama i ulicy Bielskiej^[10]. Lokale gastronomiczne, które wzięły udział w realizacji tego szlaku oferowały: tematyczne zestawy, dania, desery, ciastka, sałatki i napoje^[10].

Poetka z Zaolzia - Renata Putzlacher wspomniała cieszyński tramwaj w utworach "Cieszyńskie divertimento" oraz "Mandala":

„Urodzić się przed tylu laty

w mieście - naczyniu połączonym,

pierwszym tramwajem mknąć na gapę

przez Olzę (wówczas w obie strony)"^[11]

Renata Putzlacher - „Cieszyńskie divertimento”

„Znów stoi na moście bezdomny Kohn

a na Menniczej zawodzi Rachela

i tramwaj dzwoni choć po nim

zaginał już ślad

w tym mieście trwa senna niezmienna niedziela”^[12]

Renata Putzlacher - „Mandala”

O cieszyńskim tramwaju śpiewał także czeski pieśniarz Jaromir Nohavica w utworze „Těšínská - Cieszyńska” (który był też wykonywany przez Artura Andrusa jako „Cieszyńska”):

„Gdybym urodził się przed stu laty

w tamtej erze

tylko dla ciebie zrywałbym kwiaty

w to święcie wierzę

Tramwaj na moście codzienny raban

słońce by samo podnosiło szlaban

obiadu zapach i

pełne talerze

Wieczorem śpiewałbym z Mojżeszem

o dawnych wiekach

lato rok tysiąc dziewięćset dziesięć

za domem rzeka”^[12]

15 maja 2004 roku miał premierę spektakl muzyczny "Cieszyńskie nebe – Těšínské niebo", o podtytule „sentymentalnego rajdu tramwajowego”^[13]. Pieśniarz Jaromír Nohavica, poetka Renata Putzlacher, reżyser Radovan Lipus i muzyk Tomáš Kočko, wraz z aktorami Sceny Polskiej i Czeskiej teatru Těšínské divadlo w Czeskim Cieszynie stworzyli czesko-polski spektakl muzyczny, w którym tramwaj jest elementem scenografii oraz symbolem zjednoczenia, przełamywania granicy^[12].

W 2022 roku, w dniach od 9 do 13 maja, w Cieszynie, na ścianie szczytowej bloku przy ul. Ludwika Brożka 19, powstał antysmogowy mural (wykonany farbą o właściwościach fotokatalitycznych) pod nazwą "Tramwaje cieszyńskie"^[14]. Mural został zrealizowany z projektu Fundacji Aktywności Społecznej Cieszynianka pt. "Ścianą w SMOG" dofinansowanego w ramach programu "Moja Mała Ojczyzna" Fundacji Banku Gospodarstwa Krajowego^[15]. Temat muralu został wybrany w plebiscycie przeprowadzonym wśród mieszkańców os. Podgórze II w Cieszynie ("Tramwaje cieszyńskie" zdobyły 45% głosów, Gwido Langer - 34% głosów, Gustaw Morcinek - 21% głosów) i jest związany z historyczną rocznicą - okresem kursowania tramwajów: od 1911 do 1921 roku^[16].

Na muralu widnieje tramwaj w kolorze czerwonym, jadący w górę ul. Głębokiej, w pobliżu skrzyżowania z ul. Menniczą, na tle czarno-białych kamienic ul. Głębokiej, numery: 42, 44 oraz 45 i 47. Na dalszym planie znajduje się Pałac Myśliwski Habsburgów oraz Wieża Piastowska^[17].

Najbardziej niebezpiecznym odcinkiem linii tramwajowej był ten, który łączył ulicę Głęboką z Zamkową^[4]. Wynikało to z faktu, że w tym miejscu występował znaczny spadek ulicy Głębokiej, a wraz z ostrym zakrętem do ulicy Zamkowej mogło to skutkować groźbą wykolejenia wagonu (co nie raz się zdarzało)^[4]. Ten fragment był też szczególny, ponieważ w wyjątkowej sytuacji mógł służyć np. za tzw. mijankę, gdyż za pośrednictwem zwrotnicy wagon tramwajowy mógł wjechać na bocznicę prowadzącą do zajezdni^[4].

Tramwaj kursował od godziny 6:17 rano do godziny 22:42, a odstępstwem od tego był dzień sylwestrowy, gdy tramwaj kursował do godziny 1:00 następnego dnia^[4].

Około 2012 roku powstał kartonowy model do sklejania w skali 1:25 autorstwa Jana Kołodzieja p.n. "Modelik 23_12 RINGHOFFER 1911 Tramwaj miejski z Cieszyna z 1911 roku", który został opracowany z pełnym wnętrzem, bogatą kolorystyką i podstawką z brukiem ulicy^[18].

W 2012 roku wyemitowano mosiężne i srebrne monety pamiątkowe o nominale 16 halerzy, p.n. "Tramwaje w Cieszynie"^[19]. Na ich awersie widnieje: "Tramwaj jadący po ulicy Głębokiej w dół; z tyłu wieża ratusza w Cieszynie; z lewej strony, u dołu logo Grossus Tessinensis", a na rewersie "Centralnie żeton tramwajowy, u góry w poziomie nominał: 16; u dołu w poziomie daty: 1911 - 1921; pod datami znak Mennicy Kremnica"^[19].

W 2020 roku dzięki inicjatywie Fundacji Lokalsi, powstał "portal regionalny dla Śląska Cieszyńskiego oparty na materiałach z Miesięcznika TRAMWAJ CIESZYŃSKI"^[20] (pod adresem https://tramwajcieszynski.pl/) oraz magazyn "TRAMWAJ CIESZYŃSKI" (nr ISSN 2543-8751), który był opisywany jako "magazyn dla Śląska Cieszyńskiego, bezpłatny, społeczno - kulturalny miesięcznik z lekką nutą ideologiczną"^[21]. Redakcja miesięcznika mieściła się na piętrze kamienicy przy ulicy Menniczej 44, a na parterze istniała kawiarnia Tramwaj Cafe , stylizowana na tramwajowy wagon^[22].

Z okazji 110-lecia kursowania cieszyńskich tramwajów został wydany znaczek pocztowy^[23]. Zaprojektowany przez Macieja Dembinioka, wprowadzony do obiegu: 18 marca 2021, w nakładzie 18 sztuk^[23].

W Muzeum Śląska Cieszyńskiego jest eksponowany model tramwaju z klocków LEGO w skali 1:40 autorstwa Macieja Dembinioka^[24]. Został on zbudowany z 281 klocków i zawiera minifigurki Lego: motorniczego, kontrolera biletów i pasażera oraz podstawkę z fragmentem "brukowanego torowiska"^[24].

W serwisie You Tube, na oficjalnym kanale Muzeum Śląska Cieszyńskiego jest publikowany film p.t.110 Lat od uruchomienia linii Tramwajowej w Cieszynie, który powstał jako część tzw. "wirtualnych Spotkań Szersznikowskich" (cykl spotkań dotyczących historii miasta realizowanych przez Muzeum Śląska Cieszyńskiego)^[25].

Istnieje opracowanie symulacji ruchu tramwajowego w Cieszynie, wykonane przez Macieja Dembinioka, które można odtworzyć korzystając z programu BAHN 3.81^[26]. Dzięki temu opracowaniu można odtworzyć przebieg linii tramwajowej w Cieszynie i schemat jej działania, zapoznać się z oryginalnymi nazwami przystanków (które występowały w języku niemieckim) i z rzeczywistymi godzinami odjazdów z przystanków końcowych^[26].

W Ústí nad Labem kursowały tramwaje Ringhoffer, które od tych z Cieszyna różniły się tylko kilkoma szczegółami: pantografem (zamiast odbieraka lirowego), innym układem siedzeń (wzdłuż ścian kabiny) i zastosowaniem hamulca ciśnieniowego^[5].

• Jan Blumenschein, Lubomír Kysela, Kateřina Stenchlá: Tramvaje v Těšíně 1911-1921. SURSUM, Brno 2000,
• Maciej Dembiniok, Mariusz Makowski; red. Marian Dembiniok, Tramvají po Těšíně. Tramwajem po Cieszynie, Český Těšín: Vydavatelství Regio: Cieszyn: Muzeum Śląska Cieszyńskiego, 2008,
• Henryk Wawreczka, Jan Spyra, Mariusz Makowski, Cieszyn i Czeski Cieszyn na starych widokówkach i fotografiach, WART, Nebory 1999.

• Cieszyńskie tramwaje 1911-1921 – kompendium wiedzy