Uczep trójlistkowy

Uczep trójlistkowy
Ilustracja
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

astropodobne

Rząd

astrowce

Rodzina

astrowate

Podrodzina

Asteroideae

Rodzaj

uczep

Gatunek

uczep trójlistkowy

Nazwa systematyczna
Bidens tripartita L.
Sp. Pl.: 831 (1753)[3]
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[4]

Uczep trójlistkowy[5] (Bidens tripartita L.) – gatunek rośliny z rodziny astrowatych. Występuje na rozległych obszarach strefy umiarkowanej półkuli północnej – w całej Europie, Azji (z wyjątkiem Półwyspu Arabskiego i Indyjskiego, ale obecny jest w krajach Azji Południowo-Wschodniej sięgając nawet po Nową Gwineę). Rośnie także w Algierii w północnej Afryce oraz w Ameryce Północnej (na południu po Teksas)[3]. W Polsce jest pospolity na obszarze całego niżu i w niższych położeniach górskich[6].

Morfologia

Pokrój
Koszyczek
Pokrój
Roślina zielna o łodydze osiągającej od 10 do 90 cm[7] (wyjątkowo do 120 cm[8]). Łodyga jest słabo bruzdowana, ciemnozielona lub czerwonofioletowa, zwykle silnie rozgałęziona[9] i naga, rzadziej delikatnie owłosiona[7].
Liście
Ulistnienie naprzeciwległe, liście zwykle 3-sieczne, czasem niektóre liście bywają 5-sieczne lub niepodzielone. Ogonki liściowe są stosunkowo krótkie i zawsze oskrzydlone, choć czasem wąsko. Odcinki liścia jajowato lancetowate do lancetowatych, ze szczytowym odcinkiem większym od bocznych. Brzeg blaszki jest grubo i odlegle piłkowany. Ząbki zakończone są kończykiem skierowanym ku wierzchołkowi liścia[7].
Kwiaty
Zebrane we wzniesione lub zwisłe, żółtobrązowe koszyczki składające się wyłącznie z kwiatów rurkowatych (osiągających 4 mm długości), brak kwiatów języczkowatych. Średnica i wysokość koszyczków jest zbliżona i wynosi od 0,4 do 1,8 cm. Okrywę tworzy 5–8 listków zewnętrznych kształtu łopatkowato lancetowatego, zwykle dłuższych od koszyczka. Wewnętrznych listków okrywy jest zwykle 7 i są one jajowate, zaostrzone, błoniasto obrzeżone[7].
Owoce
Odwrotnie jajowate, spłaszczone niełupki[9] o długości zwykle 5–7 mm i szerokości 2–3 mm, zakończone 2 lub 3 ośćmi pokrytymi skierowanymi do tyłu zadziorkami[7].
Gatunki podobne
Podzielone liście mają w Europie Środkowej także uczep amerykański B. frondosa i uczep śląski B. radiata. Pierwszy różni się od uczepu amerykańskiego nieoskrzydlonym i długim ogonkiem liściowym oraz brodawkowatymi powierzchniami owoców (między kantami). Drugi ma podobnie oskrzydlone i krótkie ogonki liściowe, ale roślina jest żółtozielona (łodyga nie bywa czerwonofioletowa), a koszyczki są dwa razy tak szerokie jak wysokie[7].

Biologia i ekologia

Roślina jednoroczna. Kwitnie od lipca do października[8]. Owoce przyczepiają się do sierści zwierząt, piór ptaków lub ubrań ludzi i w ten sposób są rozsiewane (zoochoria, antropochoria)[9]. Liczba chromosomów 2n = 48[10].

Rośnie na glebach mulistych na brzegach wód, zwłaszcza jezior, stawów i większych rzek, ale poza tym rośnie na wszelkich mokradłach i mokrych łąkach[9], wilgotnych stanowiskach ruderalnych, na przydrożach i przytorzach, rośnie też w uprawach rolnych jako chwast[7]. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla Cl. Bidentetea tripartiti[11].

Zmienność

Tworzy mieszańce z uczepem śląskim Bidens radiata[8]. Z uczepem amerykańskim Bidens frondosa tworzy mieszańca Bidens × garumnae Jeanj. & Debray[7][12]. Mieszaniec ten zawiązuje owoce i może występować samodzielnie w oddaleniu od populacji gatunków rodzicielskich[7]. Stwierdzany był w Polsce[7] i innych krajach europejskich[12].

Nazewnictwo

Gatunek ma ustaloną nazwę zwyczajową „uczep trójlistkowy”[5][7][8]. Na początku XX wieku w użyciu była także nazwa „uczep dwuzębny”[13], przywołana później w latach 70. XX wieku przez Jakuba Mowszowicza, który zaproponował także nazwę „uczep trójdzielny”[14]. W XIX wieku i wcześniej roślina nazywa była: „konop' wodna”, „sadziec konopnica”, „strzelec”, „uczep”, „wilk”[15]. Pierwsza z tych nazw zachowana została w alternatywnej nazwie ziela w ziołolecznictwie (zioło konopia wodnego Cannabis aquaticeae)[9].

Zastosowanie

Roślina wykorzystywana była jako lecznicza. Surowcem było ziele uczepu trójlistkowego Herba Bidentis tripartiti. Roślina zawiera flawonoidy, olejek eteryczny, taniny, związki goryczowe i śluz. Liście obfitują w witaminę C (do 465 mg %)[9].

Przypisy

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-04-15] (ang.).
  3. 1 2 Bidens tripartita L., [w:] Plants of the World online [online], Royal Botanic Gardens Kew [dostęp 2025-05-19].
  4. ↑ Bidens tripartita, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
  5. 1 2 Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 42, ISBN 978-83-62975-45-7.
  6. ↑ Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce, Adam Zając (red.) i inni, Kraków: Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2001, s. 93, ISBN 83-915161-1-3, OCLC 831024957.
  7. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Helena Trzcińska-Tacik, Bidens L., Uczep, [w:] Bogumił Pawłowski, Adam Jasiewicz (red.), Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych, t. XII, Warszawa, Kraków: PAN, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1971, s. 201-202.
  8. 1 2 3 4 Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin Polski niżowej. Wyd. Naukowe PWN, 2006, s. 471. ISBN 83-01-14342-8.
  9. 1 2 3 4 5 6 Jakub Mowszowicz: Flora jesienna. Przewodnik do oznaczania dziko rosnących jesiennych pospolitych roślin zielnych. Warszawa: WSiP, 1986, s. 161. ISBN 83-02-00607-6.
  10. ↑ Bidens tripartita na Flora of China [dostęp 2014-01-27].
  11. ↑ Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2005, s. 97. ISBN 83-01-14439-4.
  12. 1 2 Bidens × garumnae Jeanj. & Debray, [w:] Plants of the World online [online], Royal Botanic Gardens Kew [dostęp 2025-05-16].
  13. ↑ Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński, Bogumił Pawłowski: Rośliny polskie. Lwów, Warszawa: Książnica-Atlas, 1924, s. 618.
  14. ↑ Jakub Mowszowicz: Pospolite rośliny naczyniowe Polski. Wyd. czwarte. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1979, s. 472. ISBN 83-01-00129-1.
  15. ↑ Erazm Majewski: Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich. Warszawa: 1894, s. 117.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.