Ćwieczak obrzeżony
| Uloma culinaris | |||
| (Linnaeus, 1758) | |||
 Imago, widok od góry | |||
 Imago, widok od spodu | |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Typ | |||
| Gromada | |||
| Rząd | |||
| Podrząd | |||
| Nadrodzina | |||
| Rodzina | |||
| Podrodzina |
Tenebrioninae | ||
| Plemię |
Ulomini | ||
| Rodzaj | |||
| Gatunek |
ćwieczak obrzeżony | ||
| Synonimy | |||
| |||
Ćwieczak obrzeżony[1], czarnuch kuchenny[2] (Uloma culinaris) – gatunek chrząszcza z rodziny czarnuchowatych i podrodziny Tenebrioninae. Zamieszkuje Europę, Zakaukazie i Iran. Zarówno larwy, jak i postacie dorosłe występują w wilgotnym, przegrzybiałym, martwym drewnie starych drzew.
Taksonomia
Gatunek ten opisany został po raz pierwszy w 1758 roku przez Karola Linneusza w dziesiątym wydaniu Systema Naturae pod nazwą Tenebrio culinaris[3][4]. W 1975 roku mocą opinii Międzynarodowej Komisji Nomenklatury Zoologicznej wyznaczony został gatunkiem typowym rodzaju Uloma[5].
Morfologia
Chrząszcz o przeciętnie wypukłym, w zarysie wydłużonym z równoległymi bokami ciele[6] długości od 10 do 12 mm[7][6], nieco tęższym niż u ćwieczaka rdzawego. Ubarwienie ma błyszcząco kasztanowe[7].
Głowa jest mała[7], szersza niż dłuższa, znacznie węższa niż przedplecze[6], ku przodowi nieznacznie zwężona, gęsto i stosunkowo silnie punktowana, o półkolistym wgłębieniu odgraniczającym nadustek od czoła, dużych i niepodzielonych występami policzków oczach oraz krótkich i krępych czułkach[7]. Warga dolna odznacza się sercowatym podbródkiem porośniętym gęstym, filcowatym owłosieniem, u samic ponadto z klinkiem pośrodku[8].
Przedplecze jest szersze niż dłuższe[6], o równomiernie i delikatnie wykrojonej krawędzi przedniej[6], łukowato zaokrąglonych, zbieżnych ku głowie bardziej niż ku tyłowi bokach[7][6], wyraźnych wszystkich kątach[6] i całkowicie obrzeżonej gładką i niepunktowaną listewką krawędzi tylnej[7][6]. Punktowanie jego powierzchni jest stosunkowo silne i równomiernie rozmieszczone[7]. U samca na przedzie przedplecza leży płytkie wgłębienie obwarowane czterema wzgórkami, u samicy wgłębienia i wzgórków brak[7][6]. Tarczka jest szeroko trójkątna. Pokrywy mają przednią krawędź tak szeroką jak tylny brzeg przedplecza, kąty barkowe rozszerzone i mocno wystające[7], rzędy wyraźnie, acz dość drobno punktowane, a międzyrzędy wypukłe oraz skąpo i bardzo drobno punktowane[7][6].
Ekologia i występowanie
Owad rozmieszczony od nizin po góry z wyjątkiem ich wyższych partii[9][7]. Zamieszkuje lasy, parki, zadrzewienia i nasadzenia przydrożne[1]. Jest gatunkiem saproksylicznym. Zarówno larwy, jak i postacie dorosłe występują w wilgotnym, przegrzybiałym, martwym drewnie powalonych starych drzew liściastych i iglastych, w korytarzach chrząszczy ksylofagicznych i kariofagicznych oraz w stertach trocin[9][7]. Związane są z sosnami, świerkami, jodłami, dębami i wierzbami. Dawniej owada tego błędnie uważano za występującego w warunkach synantropijnych na magazynowym zbożu[7]. Aktywne osobniki dorosłe obserwuje się od wiosny do jesieni[1].
Gatunek palearktyczny. W Europie znany jest z Hiszpanii, Wielkiej Brytanii, Francji, Belgii, Niemiec, Szwajcarii, Liechtensteinu, Austrii, Włoch, Danii, Szwecji, Norwegii, Estonii, Łotwy, Litwy, Polski, Czech, Słowacji, Węgier, Białorusi, Ukrainy, Rumunii, Bułgarii, Słowenii, Chorwacji, Bośni i Hercegowiny, Serbii, Czarnogóry, Albanii, Grecji oraz europejskich części Rosji i Turcji. W Azji podawany jest z Gruzji, Azerbejdżanu i Iranu[3][6].
W Polsce jest owadem stosunkowo pospolitym[1]. W Czechach w odpowiednich środowiskach jest nierzadki[6], tym niemniej na „Czerwonej liście gatunków zagrożonych Republiki Czeskiej” umieszczony został jako gatunek bliski zagrożenia wymarciem (NT)[10]. W Rosji jego zasięg rozciąga się od obwodu jarosławskiego i Udmurcji na północy po Kaukaz na południu oraz od obwodu królewieckiego na zachodzie po Ural na wschodzie[11]; przez część katalogów wymieniany jest też z zachodu Syberii[3][6], ale autorzy publikacji z 2024 roku nie znaleźli takich doniesień w literaturze[11].
Przypisy
- 1 2 3 4 Uloma culinaris – Ćwieczak obrzeżony. [w:] Insektarium.net [on-line]. [dostęp 2025-03-12].
- ↑ Grzegorz Bobrowicz: Czarnuch. [w:] Szepty Przyrody. Słownik przyrodniczy [on-line]. 1990-2020. [dostęp 2025-03-11].
- 1 2 3 I. Löbl, A. Smetana: Catalogue of Palearctic Coleoptera. Vol. 5: Tenebrionoidea. Stenstrup, Denmark: Apollo Books, 2008, s. 302-303. ISBN 87-88757-84-6.
- ↑ C. Linnaeus: Systema naturae per regna tria naturae, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Wyd. 10. T. 1. Holmiae: Impensis Direct. Laurentii Salvii, 1758, s. 417. (łac.).
- ↑ International Commission on Zoological Nomenclature. Opinion 1039. Uloma Dejean, 1821 and Phaleria Latreille, 1802 (Insecta, Coleoptera): designation of type-species under the Plenary Powers. „Bulletin of Zoological Nomenclature”. 32, s. 136–138, 1975.
- 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Vladimir Novák: Beetles of the family Tenebrionidae of Central Europe. Praga: Academia, 2014, s. 304-306, seria: Zoological Keys.
- 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Zdzisława Stebnicka: Klucze do oznaczania owadów Polski Część XIX Chrząszcze – Coleoptera z. 91 Czarnuchowate – Tenebrionidae, Boridae. Wrocław: Polskie Towarzystwo Entomologiczne, 1991, s. 71-72.
- ↑ Rafał Szczecin: Oznaczanie Uloma culinaris ( L.) i Uloma rufa ( Pill et Mill ). [w:] Entomo.pl [on-line]. [dostęp 2025-03-12].
- 1 2 B. Burakowski, M. Mroczkowski, J. Stefańska. Chrząszcze – Coleoptera. Cucujoidea, część 3. „Katalog Fauny Polski”. 23 (14), 1987.
- ↑ Vladimir Novák: Tenebrionidae. W: R. Hejda, J. Farkač, K. Chobot: Červený seznam ohrožených druhů České republiky. Bezobratlí. List of threatened species in the Czech Republic. Invertebrates.. Praha: Příroda, 2017, s. 443-446.
- 1 2 M.V. Nabozhenko, S.N. Ivanov. Composition and distribution of the genus Uloma Dejean, 1821 (Coleoptera: Tenebrionidae) in Russia. „Far Eastern Entomologist”. 511, s. 20-28, 2024.