Warta (miasto)

Warta
	miasto w gminie miejsko-wiejskiej
	; Warta z lotu ptaka
Herb	Flaga
Państwo	Polska
Województwo	łódzkie
Powiat	sieradzki
Gmina	Warta
Prawa miejskie	1255
Burmistrz	Krystian Krogulecki
Powierzchnia	10,85 km²
Populacja (31.12.2019); • liczba ludności; • gęstość	; 3242; 298,8 os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 43
Kod pocztowy	98-290
Tablice rejestracyjne	ESI
	Położenie na mapie gminy Warta Warta
	Położenie na mapie Polski Warta
	Położenie na mapie województwa łódzkiego Warta
	Położenie na mapie powiatu sieradzkiego Warta
	51°42′29″N 18°37′30″E/51,708056 18,625000
TERC (TERYT)	1014094
SIMC	0976557
	Urząd miejskiRynek im. St. Reymonta 1; 98-290 Warta
	Strona internetowa

Warta^ⓘ – miasto w woj. łódzkim, w powiecie sieradzkim, położone nad rzeką o tej samej nazwie. Siedziba gminy miejsko-wiejskiej Warta. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. sieradzkiego.

Warta leży w historycznej ziemi sieradzkiej^[3]. Uzyskała lokację miejską w 1255^[4]. Była miastem królewskim Korony Królestwa Polskiego^[5] w tenucie warckiej w powiecie sieradzkim województwa sieradzkiego w końcu XVI wieku^[6].

Według danych GUS z 31 grudnia 2019 miasto miało 3242 mieszkańców^[2]. Lokalny ośrodek usługowy dla rolnictwa; drobny przemysł.

Historia

Początkowo Warta istniała jako osada rolnicza, jednak korzystna lokalizacja w pobliżu szlaków handlowych oraz korzystne warunki klimatyczno-glebowe przyczyniły się do szybkiego rozwoju miasta. W 1255 zostały nadane osadzie prawa miejskie. W 1331 Warta została doszczętnie spalona przez wyprawę krzyżacką. 28 października 1423 Władysław II Jagiełło wydał tu tzw. statut warcki^[7]. W 1465 miasto ponownie padło ofiarą pożaru, a od 1482 w mieście wybuchła zaraza trwająca kilkanaście lat. Z 1507 pochodzi pierwsze świadectwo istnienia osiedla żydowskiego w Warcie^[8]. W 1507 miasto płonie po raz kolejny. Pomimo tych klęsk miasto rozwijało się. W 1467 założono klasztor Bernardynów istniejący do dziś i mający znaczny wpływ na życie kulturalne i duchowe Warty. W mieście dobrze rozwinęło się rzemiosło i usługi min. tkactwo, krawiectwo, kuśnierstwo, garbarstwo, kowalstwo, złotnictwo, młynarstwo i ceramika. Pozycję swą miasto zaczęło powoli tracić w XVIII wieku na skutek ogólnie pogarszającej się sytuacji kraju i dodatkowych lokalnych problemów. Z gospodarczego upadku miasto podniosło się dopiero po odzyskaniu przez Polskę niepodległości.

W 1939 miasto wcielone zostało w granice Rzeszy Niemieckiej. W lutym 1940 władze niemieckie utworzyły getto dla ludności żydowskiej (w 1921 ludność żydowska liczyła 2025 osób, czyli 49% mieszkańców). Nakazały również rozebranie synagogi, spalonej we wrześniu 1939. Getto zlikwidowane zostało w sierpniu 1942, a ogromną większość warckich Żydów wymordowano w obozie zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem^[9].

W sobotę 20 stycznia 1945 do miasta weszły jednostki Armii Czerwonej 9 Korpusu Pancernego pod dowództwem gen. Iwana Kiriczenki z 1 Frontu Białoruskiego kończąc tym samym okupację niemiecką podczas II wojny światowej^[10].

Do 1954 siedziba gminy Bartochów.

Zabytki

kościół św. Józefa pod opieką SS. Bernardynek z XVII wieku
gotycki kościół św. Mikołaja wzniesiony w połowie XIV wieku, przebudowany w XVII wieku
barokowy kościół i klasztor Ojców Bernardynów pw. Wniebowzięcia NMP z XV wieku, przebudowany w latach 1696–1708
ratusz wzniesiony w 1842

Według rejestru zabytków Narodowego Instytutu Dziedzictwa^[11] na listę zabytków wpisane są obiekty:

kościół parafialny pw. św. Mikołaja, XIV-XX w., nr rej.: 497-IV-38 z 1949 oraz 295 z 28.12.1967
zespół klasztorny bernardynek, XVIII w.:
- kościół pw. Narodzenia MB, nr rej.: 858 z 28.12.1967
- klasztor, nr rej.: 859 z 28.12.1967
- dzwonnica, nr rej.: 860 z 28.12.1967
zespół klasztorny bernardynów, XV w., XVII–XVIII w.:
- kościół pw. Wniebowzięcia MB, nr rej.: 855 z 28.12.1967
- klasztor, nr rej.: 856 z 28.12.1967
- kaplica cmentarna (przy kościele), nr rej.: 857 z 28.12.1967
kaplica cmentarna, 1 poł. XIX w., nr rej.: 861 z 18.12.1967
ratusz, 1842, nr rej.: 296 z 18.12.1967
jatki, obecnie kino „Lutnia”, 1 poł. XIX, XX w., nr rej.: 862 z 18.12.1967
park, nr rej.: 294 z 8.02.1979
dom, ul. Kaszyńskiego 1, 1840–1845, nr rej.: 284 z 2.01.1978 (spalony)
dom, ul. Kaszyńskiego 9, drewniany, poł. XIX w., nr rej.: 865 z 28.12.1967
dom, Rynek 24, poł. XIX w., nr rej.: 864 z 28.12.1967
dworek, ul. Sieradzka 2, 1 poł. XIX w., nr rej.: 863 z 28.12.1967 (nie istnieje?)
kamienica, ul. 20 Stycznia 26, nr rej.: 356 z 5.01.1988
Młyn „Tradycja”, ul. Cielecka 12, 98-290

Demografia

Piramida wieku mieszkańców Warty w 2014^[12].

Turystyka

W mieście funkcjonuje Muzeum Miasta i Rzeki Warty. Do najciekawszych miejsc można zaliczyć m.in. odrestaurowany Nowy cmentarz żydowski, ratusz i jatki (w których mieści się obecnie biblioteka publiczna). Stara część miasta zachowała swój historyczny układ urbanistyczny.. Przez Wartę przebiega turystyczny Szlak im. Władysława Reymonta.

Na miejscu dawnego basenu odkrytego powstał Nowy Amfiteatr.

Od 2023 przy rynku znajduje się mural upamiętniający Stanisława Szukalskiego, artystę urodzonego w 1893 w Warcie^[13].

Kościół Bernardynów
Kościół Bernardynek
Gotycki kościół parafialny pw. św. Mikołaja
Ratusz
Rzeka Warta pod Wartą
Szpital barokowy z XVIII wieku
Pomnik pilota Stanisława Skarżyńskiego

Transport

W mieście krzyżują się drogi krajowe i wojewódzkie:

DK83: kierunek Turek – Warta – Sieradz
droga wojewódzka nr 710: kierunek Łódź – Warta – Błaszki

Wspólnoty wyznaniowe

Kościół rzymskokatolicki (dekanat warcki):
- parafia św. Mikołaja Biskupa
- parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny
Świadkowie Jehowy:
- zbór Warta (Sala Królestwa ul. Długa)^[14].

Ludzie związani z Wartą

Miasta partnerskie^[15]

Lengerich – miasto w Niemczech, w kraju związkowym Nadrenia Północna-Westfalia. Prawa miejskie od 1147.
Szécsény (słow. Sečany) – miasto na północy Węgier, położone na skraju gór Cserhát w komitacie Nógrád. Miejscowość jest ośrodkiem administracyjnym powiatu Szécsény. Znajdują się w nim liczne zabytki i muzea.
Jamboł – miasto w południowo-wschodniej Bułgarii, obwód Jamboł

Zobacz też

Przypisy

↑ Dane Głównego Urzędu Statystycznego: Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym (Stan w dniu 31 XII 2008 r.). [dostęp 2009-09-30].
1 2 Wyniki badań bieżących – Baza Demografia – Główny Urząd Statystyczny [online], demografia.stat.gov.pl [dostęp 2020-05-20] .
↑ Stanisław Zajączkowski: O przejściach przez Błota Łęczyckie w średniowieczu w: Ziemia i ludzie dawnej Polski. Studia z geografii historycznej, red. Adam Galos, Julian Janczak. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1976, s. 103.
↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 80–81.
↑ Magazin für die neue Historie und Geographie Angelegt, t. XVI, Halle, 1782, s. 14.
↑ Województwo sieradzkie i województwo łęczyckie w drugiej połowie XVI wieku. Cz. 2, Komentarz, indeksy, Warszawa 1998, s. 65.
↑ Roman Grodecki, Stanisław Zachorowski, Jan Dąbrowski, Dzieje Polski średniowiecznej, t. 2, Kraków 1995, s. 316.
↑ Maurycy Horn, Najstarszy rejestr osiedli żydowskich w Polsce w 1507 r., w: Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego 1974, nr 3 (91), s. 15.
↑ Geoffrey P.G.P. Megargee Geoffrey P.G.P. (red.), Encyclopedia of camps and ghettos, 1933-1945, t. II, part A, s. 112 .
↑ Redakcja, Jak przebiegało wyzwolenie miasta Warta? Historię sprzed 72 lat przywołuje regionalista Tadeusz Żak [online], Sieradz Nasze Miasto, 26 stycznia 2017 [dostęp 2022-10-16] (pol.).
↑ NID: Rejestr zabytków nieruchomych, województwo łódzkie. [dostęp 2008-09-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-08-30)].
↑ Warta w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-09] , liczba ludności na podstawie danych GUS.
↑ Portret Stanisława Szukalskiego – nowy mural w Warcie: Olsztyn ma kolejne jezioro; nie było go co najmniej kilkadziesiąt lat. radiolodz.pl, 2023-12-13. [dostęp 2024-07-25].
↑ Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2018-10-08] .
↑ Współpraca zagraniczna; gimwarta.pl.

Linki zewnętrzne

Warta, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIII: Warmbrun – Worowo, Warszawa 1893, s. 111 .

[gus-1] Dane Głównego Urzędu Statystycznego: Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym (Stan w dniu 31 XII 2008 r.). [dostęp 2009-09-30].

[populacja2019-2] 1 2 Wyniki badań bieżących – Baza Demografia – Główny Urząd Statystyczny [online], demografia.stat.gov.pl [dostęp 2020-05-20] .

[3] Stanisław Zajączkowski: O przejściach przez Błota Łęczyckie w średniowieczu w: Ziemia i ludzie dawnej Polski. Studia z geografii historycznej, red. Adam Galos, Julian Janczak. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1976, s. 103.

[4] Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 80–81.

[5] Magazin für die neue Historie und Geographie Angelegt, t. XVI, Halle, 1782, s. 14.

[6] Województwo sieradzkie i województwo łęczyckie w drugiej połowie XVI wieku. Cz. 2, Komentarz, indeksy, Warszawa 1998, s. 65.

[7] Roman Grodecki, Stanisław Zachorowski, Jan Dąbrowski, Dzieje Polski średniowiecznej, t. 2, Kraków 1995, s. 316.

[8] Maurycy Horn, Najstarszy rejestr osiedli żydowskich w Polsce w 1507 r., w: Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego 1974, nr 3 (91), s. 15.

[9] Geoffrey P.G.P. Megargee Geoffrey P.G.P. (red.), Encyclopedia of camps and ghettos, 1933-1945, t. II, part A, s. 112 .

[10] Redakcja, Jak przebiegało wyzwolenie miasta Warta? Historię sprzed 72 lat przywołuje regionalista Tadeusz Żak [online], Sieradz Nasze Miasto, 26 stycznia 2017 [dostęp 2022-10-16] (pol.).

[11] NID: Rejestr zabytków nieruchomych, województwo łódzkie. [dostęp 2008-09-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-08-30)].

[populacja2016-12] Warta w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-09] , liczba ludności na podstawie danych GUS.

[13] Portret Stanisława Szukalskiego – nowy mural w Warcie: Olsztyn ma kolejne jezioro; nie było go co najmniej kilkadziesiąt lat. radiolodz.pl, 2023-12-13. [dostęp 2024-07-25].

[14] Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2018-10-08] .

[15] Współpraca zagraniczna; gimwarta.pl.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

Miasta na prawach powiatu	Łódź Piotrków Trybunalski Skierniewice
Miasta powiatowe	Bełchatów Brzeziny Kutno Łask Łęczyca Łowicz Opoczno Pabianice Pajęczno Poddębice Radomsko Rawa Mazowiecka Sieradz Tomaszów Mazowiecki Wieluń Wieruszów Zduńska Wola Zgierz
Miasta gminne	Aleksandrów Łódzki Białaczów Biała Rawska Błaszki Bolesławiec Bolimów Dąbrowice Drzewica Działoszyn Głowno Grabów Inowłódz Jeżów Kamieńsk Kiernozia Koluszki Konstantynów Łódzki Krośniewice Lutomiersk Lututów Osjaków Ozorków Parzęczew Piątek Przedbórz Rozprza Rzgów Stryków Sulejów Szadek Tuszyn Ujazd Uniejów Warta Wolbórz Zelów Złoczew Żarnów Żychlin

Miasto	Warta
Wsie	Augustynów Bartochów Borek Lipiński Cielce Czartki Duszniki Dzierzązna Gać Warcka Glinno Głaniszew Gołuchy Góra Grzybki Jakubice Jeziorsko Józefów-Wiktorów Kamionacz Kawęczynek Klonówek Krąków Lasek Lipiny Łabędzie Małków Maszew Miedze Miedźno Mikołajewice Mogilno Ostrów Warcki Pierzchnia Góra Piotrowice Proboszczowice Raczków Raszelki Rossoszyca Rożdżały Socha Socha-Kolonia Tądów Dolny Tądów Górny Tomisławice Upuszczew Ustków Witów Włyń Wola Miłkowska Wola Zadąbrowska Nowa Wola Zadąbrowska Stara Zadąbrowie-Rudunek Zadąbrowie-Wiatraczyska Zagajew Zakrzew Zaspy Zielęcin
Kolonie	Glinno Grabinka Kamionacz Poduchowny Nobela Zaspy
Osady leśne	Kamionacz Miedźno Włyń
Części miasta	Kociszówek Wania
Części wsi	Baszków Bednarzec Brzezinka Bugaj Celinówek Chorążka Czartki Duże Czartki Małe Dębina (Rossoszyca) Dębina (Socha-Kolonia) Gaj Gozdy Józefka Justynów Kolonia Druga Kolonia Pierwsza Krzyżówka Lipie Małków Cielecki Miedze-Lasek Miłobądź Morgi Nowe Lipiny Nowe Miedze Nowiny Nowy Małków Osada Kaźmierczaka Papajka Piaski (Duszniki) Piaski (Włyń) Piece Poddębina Podębie Polesie Rafałówka Rakówka Retnice Stara Wieś Stare Miedze Stare Sady Tomisławice-Kolonia Ulesie Wilk Bartochowski Wrzosy Żerechów
Kolonia wsi	Szczawno Rożdżalskie
Części kolonii	Góry Koszary

Miasta	Błaszki Sieradz Warta Złoczew
Gminy miejskie	Sieradz
Gminy miejsko-wiejskie	Błaszki Warta Złoczew
Gminy wiejskie	Brąszewice Brzeźnio Burzenin Goszczanów Klonowa Sieradz Wróblew

Przynależność wojewódzka	gubernia kaliska (1867–1915) woj. łódzkie (II RP) (1919–38) woj. poznańskie (II RP) (1938–39) woj. poznańskie (1945–75)
Miasta	Dobra (do 1870, 1919–4? i od 194?) Tuliszków (← od 1939) Turek Uniejów (do 1870, 1919–4? i 194?–55 →) Warta (do 1886 →)
Gminy wiejskie (1867–1954 i 1973–75)	Bartochów (do 1886 →) Biernacice (do 1937) Brudzew (← od 1939) Dobra (1870–1919) Dobra (od 1937) Dziadowice (1937–54) Goszczanów Grzybki (do 1937) Jeziorsko (1937–54) Kawęczyn (od 1973) Kościelnica (do 1937) Kowale Pańskie (do 1954) Lubola (do 1937) Malanów (do 1937 i od 1973) Niemysłów (do 1937) Niewiesz (do 1954) Orzeszków (1937–54) Ostrów Wartski (do 1937) Pęcherzew (do 1937) Pęczniew (1937–54) Piekary (do 1937) Piętno (do 1937) Przykona (od 1937) Skarżyn (do 1937) Skotniki (do 1937) Strzałków (do 1922 →) Świnice (1937–54) Tokary (do 1937) Tuliszków (← od 1939) Turek (od 1973) Uniejów (1870–1919) Ustków (od 1973) Wichertów (do 1937) Władysławów (← od 1939) Wola Świniecka (do 1937) Zelgoszcz (do 1937)
Gromady (1954–72)	Biernacice (1954–55 →) Brudzew (1954–72) Chlebów (1954–59) Chlewo (1954–71) Cielce (1954–72) Cisew (1954–58) Człopy (1954–56 →) Dąbrowica (1954–59) Dobra (1954–72) Dominikowice (1954–55 →) Dziadowice (1954–71) Galew (1954–59) Goszczanów (1954–72) Grzymiszew (1954–71) Jeziorsko (1954–72) Kaczki Średnie (1954–59) Karolina (1954–59) Kawęczyn (1954–59) Kowale Pańskie (1954–72) Koźmin (1954–71) Krwony (1954–59) Lubola (1954–55 →) Ładawy (1954–55 →) Malanów (1954–72) Międzylesie (1954–59) Miniszew (1954–55 →) Natalia (1954–59) Niemysłów (1954–55 →) Niewiesz (1954–55 →) Orzeszków (1954–55 →) Pęczniew (1954–55 →) Piaski (1954–55 →) Piekary (1954–71) Poniatów (1954–59) Przykona (1954–72) Saków (1954–55 →) Siedlątków (1954–55 →) Skarżyn (1954–59) Słodków (1954–71) Słomów Kościelny (1954–71) Smaszew (1954–59) Smulsko (1954–59) Strachocice (1954–59) Szadów Pański (1960–71) Świnice Warckie (1954–55 →) Tarnowa (1954–58) Tokary (1954–72) Tuliszków (1954–72) Turek (1971–72) Ustków (1954–71) Wilamów (1954–55 →) Wilczków (1954–55 →) Władysławów (1954–72) Wyszyna (1954–71) Ziemięcin (1954–72)

Przynależność wojewódzka	gubernia kaliska (1867–1915) woj. łódzkie (II RP) (1919–39) woj. łódzkie (1945–75)
Miasta	Burzenin (do 1870) Sieradz Szadek (do 1870 i od 1919) Warta (← od 1886) Zduńska Wola (do 1955 →) Złoczew (do 1870 i od 1919)
Osiedla (1954–72)	Karsznice (od 1959)
Gminy wiejskie (1867–1954 i 1973–75)	Barczew (do 1954) Bartochów (← 1886–1954) Bogumiłów (do 1953) Brąszewice (od 1953) Brzeźnio Burzenin (191?–22) Burzenin (od 1953) Charłupia Mała (do 1954) Dzierzązna (do 1926) Godynice (do 1953) Gruszczyce Klonowa Korczew (1953–54) Krokocice (do 1954) Majaczewice (do 1953) Męka (do 1953) Monice (1953–54) Rossoszyca (1926–54) Sieradz (od 1973) Starostwo Szadek (do 1870) Szadek (od 1870) Warta (od 1973) Wierzchy (do 1954) Wojsławice (do 1953) Woźniki (1953–54) Wróblew Zadzim (do 1954) Zduńska Wola Złoczew Złoczew (1870–74)
Gromady (1954–72)	Annopole (1954–61) Barczew (1954–72) Bartochów (1954–58) Brąszewice (1954–72) Broszki (1954–57) Brzeźnio (1954–72) Burzenin (1954–72) Charchów Pański (1954–55 →) Charłupia Mała (1954–72) Charłupia Wielka (1954–72) Chojne (1954–61) Czechy (1954–68) Dąbrowa Wielka (1956–72) Drużbin (1954–55 →) Dzierżązna (1954–59) Godynice (1954–72) Górna Wola (1954–57) Grabówka (1954–68) Grójec Wielki (1954–57) Gruszczyce (1954–72) Jakubice (1954–58) Janiszewice (1954–68) Jeżew (1954–55 →) Kamionaczyk (1954–59) Kamionka (1968–72) Karsznice (1954–59) Kliczków Mały (1954–72) Klonowa (1954–72) Kłocko (1954–58) Korczew (1954–72) Krobanówek (1954–68) Krokocice (1954–68) Kuźnica Zagrzebska (1954–57) Monice (1954–72) Niechmirów (1954–68) Niemojew (1954–57 (→)) Ostrów (1954–57) Owieczki (1954–57) Potok (1954–57) Prusinowice (1954–61) Ralewice (1954–59 (→)) Rossoszyca (1954–72) Rzechta (1954–68) Sikucin (1954–58) Słomków Mokry (1954–61) Sokołów (1954–56) Stolec (1954–68) Uników (1954–57) Warta (1959–72) Wągłczew (1954–68) Wielka Wieś (1954–72) Wierzchy (1954–55 →) Włocin (1954–61) Włyń (1959–68) Wola Będkowska (1954–57) Woźniki (1954–72) Wróblew (1954–72) Zadzim (1954–55 →) Zagajew (1954–58) Zduńska Wola (1968–72) Złoczew (1958–72) Zygry (1954–55 →) Żuraw (1954–58)