Zamczysko w Waniewie

Zamek w Waniewie – nieistniejący prywatny zamek wojewody Mikołaja Radziwiłła Amora zbudowany około 1510 roku na rozlewiskach rzeki Narew pomiędzy miejscowościami Waniewo i Śliwno w województwie podlaskim. Nazywany jest także Grodziskiem lub Zamczyskiem. Zamek służył do kontrolowania przejazdu po moście przez Narew^[1] oraz jako siedziba zarządcy waniewskiego klucza majątkowego^[1].

Zamek znajdował się na wyspie wśród rozlewisk i bagien nad Narwią^[1]. Obecnie znajduje się koło niego wieża widokowa będąca częścią turystyczno-edukacyjnej Kładki Śliwno-Waniewo. Teren po dawnym zamku jest nieco wyniesiony ponad obszar bagien i obecnie porośnięty kępą krzewów i drzew^[2].

O zamku istnieje tylko jedna wzmianka w dokumentach. Zachowały się jednak ludowe podania i legendy o strażnicy istniejącej przy przeprawie na Narwi, którą od XV wieku przebiegała granica między Mazowszem a Litwą. Legendy o budowli potwierdziły się podczas wykopalisk archeologicznych. W 2009 i 2014 roku archeolodzy z Instytutu Archeologii i Etnologii PAN w Warszawie pod kierunkiem Wojciecha Bisa przebadali teren zamczyska i odnaleźli bruk, fragmenty naczyń ceramicznych, kafle z herbem Radziwiłłów, szyby, kieliszki, gwoździe, noże, fragment okucia, orczyk i kości zwierząt hodowlanych. Wszystkie te przedmioty pochodzą z pierwszej połowy XVI wieku. Odnaleziono ślady drewnianego budynku o szerokości 13 metrów i długości 25 metrów z brukowanym podcieniem od strony dziedzińca^[1]. Po stronie południowo zachodniej istniał przypuszczalnie drugi budynek ustawiony prostopadle do pierwszego (być może gospodarczy)^[1]. Zabudowania ochraniał wał zbudowany z kamieni łączonych gliną^[1]. Błota pod zamek zostały utwardzone brukiem, a obecność kafli świadczy o tym, że przynajmniej niektóre pomieszczenia były ogrzewane. Zamek zbudowany był z drewna, a zajmowany przez niego teren miał powierzchnię około 1 ha.

Ze źródeł pisanych wynika, że budowlę tę najprawdopodobniej wybudował Mikołaj II Radziwiłł, który od króla Zygmunta I Starego uzyskał w 1510 prawo do założenia miasta Waniewo i pobierania opłaty przy przejeździe przez most^[1]. Zamek miał więc przypuszczalnie służyć m.in. do pobierania opłat za przejazd drewnianym mostem przez rozlewiska Narwi. Sam most wzmiankowano już w 1447 roku, w związku z jego budową^[1].

W 1513 roku doszło do prywatnej wojny między Radziwiłłami i Olbrachtem Gasztołdem, podczas której zamek być może został spalony przez Gasztołdów, ale jeśli do tego doszło to z badań archeologicznych wynika, że miejsce to było użytkowane jeszcze przez kilkadziesiąt lat do początku XVII wieku, gdy uległo ostatecznemu spaleniu^[1]. Potem zamku już nie odbudowano, ponieważ przeprawa przez Narew w tym miejscu straciła na znaczeniu^[1].

• Wojciech Bis, Podlaska siedziba Radziwiłłów w Waniewie z początku XVI wieku w świetle źródeł pisanych i archeologicznych, "Kwartalnik Historii Kultury i Materialnej", nr 68 (4), rok 2020, s. 463-492