Zamek w Tudorowie

Zamek w Tudorowie – ruiny zamku rycerskiego z XIV w. położonego nad rzeką Opatówką w Tudorowie w województwie świętokrzyskim.

Pierwsza wzmianka o zamku pochodzi z akt sądowych z 1371 roku, w których wymieniono castrum Tudorow^[1]. Przypuszczalnie zamek zbudował rycerz Pełka herbu Janina lub ktoś z jego rodziny^[1]. Wzmianka ta dotyczy sporu rozstrzyganego przed sądem ziemskim sandomierskim pomiędzy rycerzami Wojtkiem z Wąworkowa, a synami Pełki z Tudorowa. Dziedzice Tudorowa swoimi groblami, które zbudowali pod zamkiem, zatrzymywali wodę w rzece Opatówce, w wyniku czego nie dochodziła ona do młyna w Karwowie, którego właścicielem był Wojtek z Wąworkowa. W dokumentach z 1388 i 1408 r. jako właściciele Tudorowa są wymieniani Pełka i Iwan z Tudorowa (zapewne synowie owego Pełki)^[1]. W 1423 i 1446 roku wymieniony jest Piotr z Tudorowa, a w 1439 roku Pełka z Tudorowa i Brzostowej żonaty ze Świętochną, a w 1443 roku odnotowany był Jan z Tudorowa, kanonik wiślicki. W drugiej połowie XV w. Tudorów w parafii Włostów stanowił dziedzictwo braci Mikołaja i Piotra herbu Janina. Wg rejestru poborowego powiatu sandomierskiego z 1508 r. Tudorów wraz z sąsiednią wsią Dmoszyce stanowił własność Alberta z Dmoszyc. Na początku XVI wieku wieś należała w części do wdowy Tudorowskiej, potem jej syna Jana, w części do Wojciecha Dmoszyckiego.

W 1517 r. Jan Tudorowski sprzedał dobra wraz z zamkiem kasztelanowi sandomierskiemu Krzysztofowi Szydłowieckiemu. Po jego śmierci w 1532 roku, zamek przeszedł na własność jego córki Zofii, która wniosła Tudorów w posagu hetmanowi wielkiemu koronnemu Janowi Amorowi Tarnowskiemu. W tym czasie zamek zaczął pełnić jedynie rolę siedziby zarządcy folwarku na terenie majątkowego klucza opatowskiego.

W czasie potopu szwedzkiego, będący wówczas własnością Jerzego Sebastiana Lubomirskiego zamek został zniszczony, a wieża opustoszała. W 1811 roku na licytacji dobra w skład których wchodził zamek kupiła Aleksandra Potocka. Od 1850 do 1944 roku dobra na których leżały ruiny zamku znajdowały się w rękach ziemiańskiej rodziny Karskich^[1], będących także właścicielami ruin zamku w Ossolinie oraz pałaców we Włostowie i Górkach Klimontowskich. W okresie PRL zamek był własnością państwową^[1]. W latach 1989-1990 zamek był badany przez archeologa Marka Florka z Biura Badań i Dokumentacji Zabytków w Tarnobrzegu. Do 2021 roku ruiny zamku były własnością rzeźbiarza Gustawa Hadyny, który planował przystosować ją do celów mieszkalnych^[2].

Zamek zbudowano na skalnym wzniesieniu o powierzchni około 140 m2, do którego dostęp odcięto fosą i wałem^[3]. Do dzisiaj zachowała się zamkowa wieża o wysokości około 20 metrów i grubości fundamentu 2 metrów^[3]. Wieżę zbudowano z płaskich płyt łupków i kamieni wapiennych. Wieża ma dwie odsadzki, co sugeruje, że miała co najmniej trzy kondygnacje, z tym, że najwyższa z nich jest do połowy zniszczona^[3]. Na elewacji wieży zachowały się ślady pokrywających ją tynków i narożnego boniowania. Wieża zbudowana jest na planie prostokąta o wymiarach 9,3 m x 10,5 m. W jej wnętrzu zachowały się ślady po belkach drewnianych stropów. Na wyższych kondygnacjach znajdują się otwory okienne, w tym od zachodu jeden zamurowany ostrołukowy. Inne otwory będące strzelnicami zachowały od wschodu i południa^[3]. Od strony wschodniej do wieży przylegał dziedziniec na planie trapezu, który otaczał mur obronny, w którym znajdowała się brama wjazdowa do zamku. Od zachodu do wieży przylegał brukowany dziedziniec otoczony wałem. Całość założenia otaczała fosa, a dodatkowo obronność wzmacniały dwa stawy^[1]. W XVI wieku przebudowano wnętrze wieży, być może zmieniając ilość kondygnacji, i wykuto nowe otwory okienne. Być może też w tym okresie wieżę otynkowano^[1]. Wg inwentarza z 1618 r. na terenie założenia zamkowego, oprócz wieży nakrytej baniastym hełmem, znajdowały się usytuowane w jej sąsiedztwie: dwór, sernik, piekarnia, 2 obory, 5 chlewików, stajenka, gumno, brogi, ogród warzywny, 3 stawy z młynami i 2 sadzawki.

W połowie XVII w. wieżę na powrót przystosowano do celów obronnych poprzez wykucie w jej murze trójkątnej strzelnicy artyleryjskiej. Do tej pory oprócz wieży widoczne są fragmenty murów przyziemia zabudowań zamkowych. Na zewnątrz widoczne są wały, ślady brukowanego dziedzińca, a od strony zachodniej zachowały się ślady szańca z połowy XVII wieku^[1].

Ruina zamku została wpisana do rejestru zabytków nieruchomych (nr rej.: A.544 z 30.05.1972 i z 9.04.1984)^[4].

• Adam Wagner, Murowane budowle obronne w Polsce X-XVII w., Tom 2, Warszawa: Bellona, 2019, s. 791-792