Polska w okresie rozbicia dzielnicowego

Na mocy ustawy sukcesyjnej Bolesława Krzywoustego Księstwo Polskie zostało podzielone na dzielnice. Seniorem sprawującym władzę zwierzchnią został najstarszy syn Władysław II Wygnaniec, który otrzymał Śląsk i Ziemię lubuską. Mazowsze przypadło Bolesławowi IV Kędzierzawemu, a zachodnia Wielkopolska Mieszkowi III Staremu. Po śmierci Krzywoustego ziemię sandomierską wydzielono Henrykowi Sandomierskiemu, a wdowie Salomei jako oprawę wdowią ziemię łęczycko-sieradzką.

Książę senior miał sprawować władzę w dzielnicy senioralnej, w skład której wchodziła ziemia krakowska, ziemia sandomierska, ziemia kaliska, ziemia łęczycko-sieradzka i Pomorze Gdańskie (ciągnący się południkowo na osi Kraków–Kalisz–Gniezno–Gdańsk pas ziem, który łączył pozostałe dzielnice).

Po śmierci Salomei Władysław II zwany Wygnańcem zajął jej dzielnicę wbrew woli braci. W wyniku wojny między nim i jego braćmi, Władysław II uciekł z kraju w 1146 roku i udał się do Niemiec prosić o pomoc cesarza. Dzielnicę senioralną objął Bolesław Kędzierzawy – w ten sposób to on stał się seniorem. Bolesław nie potrafił utrzymać suwerenności państwa i w wyniku wyprawy cesarskiej w 1157 roku musiał w Krzyszkowie złożyć hołd lenny cesarzowi Fryderykowi Barbarossie. Oddał państwo w lenno oraz zgodził się, aby po śmierci Władysława II Wygnańca jego synowie (Bolesław Wysoki, Mieszko Plątonogi) mogli powrócić do jego dzielnicy dziedzicznej – Śląska.

W roku 1173, po śmierci Bolesława Kędzierzawego, jego rolę jako seniora, księcia oraz pana Krakowa przejął trzeci syn Bolesława Krzywoustego – Mieszko Stary. Po czterech latach ponownie doszło do walki o tron. Mieszko został wygnany, a Kraków opanowany przez najmłodszego z braci, pogrobowca Bolesława III Krzywoustego: Kazimierza II Sprawiedliwego, co oznaczało złamanie zasady senioratu (władza zwierzchnia dla najstarszego z rodu). Kazimierz, w przeciwieństwie do Mieszka, nie próbował przeciwstawiać się możnowładztwu i Kościołowi.

Po śmierci Kazimierza w Krakowie rządził jego syn Leszek Biały. Wraz z jego śmiercią w Gąsawie w 1227 roku ostatecznie zanikła władza centralna (pryncypat). Stopniowo postępowało rozdrobnienie ziem Polski, powiązane z umacnianiem się separatyzmu księstw dzielnicowych. Nie istniały żadne ponad dzielnicowe urzędy ani prawa.

Około połowy XIII wieku Polska składała się z kilkunastu księstw, bez żadnej władzy centralnej. Okres dzielnicowy był okresem walk wewnętrznych pomiędzy rywalizującymi książętami – o władzę i o terytorium.

Rozbicie dzielnicowe de facto poskutkowało przekształceniem Polski w luźną konfederację księstw, które łączyła jedynie wspólna głowa państwa oraz (w teorii) polityka zagraniczna. Po wygaśnięciu zasady pryncypatu „konfederacja” przekształciła się w kilkadziesiąt całkowicie niezależnych państewek.

Długi okres trwania rozbicia dzielnicowego przyczynił się do rozbudzenia partykularyzmów regionalnych, wzrostu znaczenia możnowładztwa oraz wyższego duchowieństwa. Brak silnego ośrodka decyzyjnego potrafiącego skupić w swych rękach siły całego królestwa, a także częsty brak współpracy między poszczególnymi książętami nie tylko zahamowania wszelkich ambicji ekspansjonistycznych, lecz także utraty, lub przejście pod zwierchność innych władców dużej części zachodnich terytoriów tytularnych dawnego królestwa (zob. Kresy Zachodnie).

W okresie rozbicia dzielnicowego usamodzielniły się księstwa pomorskie, zachodnie w XIV wieku uległo wpływom margrabiów brandenburskich oraz cesarskich, a gdańskie w 1308 roku zostało wchłonięte przez państwo krzyżackie. Wcześniej Krzyżacy dzięki bulli papieskiej Grzegorza IX uzyskali w 1234 roku ziemie chełmińską. W 1250 roku Brandenburgia zajęła ziemię lubuską, a w późniejszych latach opanowała ziemie wzdłuż dolnej Warty, Noteci, Drawy i Gwdy; oddzielając Pomorze Zachodnie od Wielkopolski i organizując na tych terenach na przełomie XIV/XV wieku Nową Marchię^[2]. W latach 1327–1331 większość władców księstw śląskich złożyła hołd lenny czeskiemu królowi Janowi Luksemburskiemu. Ostatecznie cały obszar pierwotnego piastowskiego śląska znalazł się dużej mierze w krąg zależności od Królestwa Czeskiego (później od Korony Czeskiej) na mocy Układu w Trenczynie w 1335 roku.

Zarówno Brandenburgia, Czechy jak i Państwo Krzyżackie wchodziły w skład Świętego Cesarstwa Rzymskiego, więc terytoria zajmowane przez te państwa stawały się także częścią Rzeszy, na których z czasem zaczęła dominować ludność niemieckojęzyczna wskutek tzw. Ostsiedlung. Większość ziem zachodnich, takich jak Ziemia lubuska, Pomorze Zachodnie czy Dolny Śląsk, nie powróciły do Polski po zjednoczeniu monarchii piastowskiej, pozostawały integralną częścią Rzeszy Niemieckiej aż do 1945 roku, kiedy na Konferencji poczdamskiej, w ramach rekompensaty za utracone ziemie wschodnie na rzecz ZSRR, zostały przyznane Polsce (zob. Ziemie Odzyskane).

• książęta krakowscy
• książęta sandomierscy
• książęta wielkopolscy
• książęta kujawscy
• książęta mazowieccy
• książęta łęczyccy i sieradzcy
• książęta śląscy
  • książęta wrocławscy
  • książęta legnicko-brzescy
  • książęta świdnicko-jaworscy
  • książęta ziębiccy
  • książęta głogowsko-żagańscy
  • książęta oleśniccy
  • książęta opolsko-raciborscy
  • książęta opolscy
  • książęta cieszyńscy
  • książęta oświęcimscy
  • książęta opawscy
• władcy ziemi lubuskiej
• władcy Pomorza Gdańskiego