Mord na rodzinie Horodyńskich

Mord na rodzinie Horodyńskich
Ilustracja
Mogiła zamordowanych (w parku dworskim)
Państwo

Polska (okupowana przez III Rzeszę)

Miejsce

Zbydniów

Data

Noc z 24/25 czerwca 1943

Godzina

ok.24.00

Liczba zabitych

19

Typ ataku

zabójstwo przez zastrzelenie

Sprawca

Waffen-SS

Położenie na mapie gminy Zaleszany
Mapa konturowa gminy Zaleszany, blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „miejsce zdarzenia”
Położenie na mapie Okupowanej Polski w latach 1941-1944
Mapa konturowa Okupowanej Polski w latach 1941-1944, blisko centrum na dole znajduje się punkt z opisem „miejsce zdarzenia”
Położenie na mapie województwa podkarpackiego
Mapa konturowa województwa podkarpackiego, u góry nieco na lewo znajduje się punkt z opisem „miejsce zdarzenia”
Położenie na mapie powiatu stalowowolskiego
Mapa konturowa powiatu stalowowolskiego, po lewej znajduje się punkt z opisem „miejsce zdarzenia”
Ziemia50°38′09,13″N 21°55′36,95″E/50,635870 21,926930
Z. Horodyński z rodziną w trakcie przyjęcia weselnego w 1943
SS- mani na schodach dworu Horodyńskich. (Zbydniów 1943)

Mord na rodzinie Horodyńskich w Zbydniowie − zbrodnia dokonana w nocy z 24 na 25 czerwca 1943 w dworze Horodyńskich w Zbydniowie przez oddział Waffen-SS.

Historia

24 czerwca 1943 w dworze odbywało się wesele kuzynki Horodyńskich Teresy Wańkowiczówny z Iwo Mierzejewskim. Po przyjęciu weselnym, wieczorem, państwo młodzi wyjechali do Sandomierza, zaś domownicy, goście i służba udali się na spoczynek[1][2].

Przed północą w majątku pojawił się oddział Waffen-SS, pod dowództwem Hauptsturmführera Ewalda Ehlersa. Esesmani wtargnęli do dworu i po kolei zaczęli mordować wszystkie napotkane osoby[1][3]. Został zamordowany właściciel dworu i 18 osób (w tym 2 dzieci i 13 kobiet) z rodziny oraz gości, którzy uczestniczyli w uroczystości. Śmierci uniknęli synowie, Zbigniew Horodyński i Andrzej Horodyński, którzy ukryli się w schowku na strychu oraz Dominik Horodyński który przebywał wówczas w Warszawie. Zwłoki zamordowanych rano zostały zakopane przez SS−manów w zbiorowej mogile pod płotem w parku dworskim[4][5][6][7][8].

W dzień po zbrodni, oficer Waffen-SS wręczył wójtowi gminy Zaleszany oraz miejscowemu proboszczowi oświadczenie i rozkazał, aby je ogłosić we wsiach gminy i z ambony w kościele. Brzmiało ono: „Byliśmy zmuszeni zastrzelić 20 osób, aby uratować życie 2000 ludzi, którzy przez kontakty Horodyńskiego z bandami i komunistami są zagrożeni”[4][7].

Przyczyna

Zastrzelenie rodziny zlecił Martin Fuldner z pobliskich Charzewic który wówczas zarządzał jako trauhänder (pełnomocnik), majątkiem Lubomirskich w Charzewicach. Był emerytowanym kapitanem Schutzstaffel. Bywał u Horodyńskich a jego żonie bardzo spodobał się serwis porcelanowy, którego Horodyńscy nie chcieli mu jednak sprzedać[9]. Także samo gospodarstwo prowadzone przez Horodyńskich na wysokim poziomie, przynosiło dochody i Fuldner pragnął przyłączyć go do administrowanego przez siebie majątku[10][11].

Kompania Waffen-SS która została wysłana na pacyfikację pobliskich wsi, stacjonująca w pobliskich Zaleszanach dowodzona była przez kolegę Fuldnera, ten postanowił więc wykorzystać obecność oddziału by przeprowadzić likwidację rodziny Horodyńskich. Użył koleżeńskich kontaktów, by pod pretekstem walki z partyzantką zataić prawdziwe intencje i uniknąć problemów u swoich zwierzchników. Liczył, że nie zostanie obciążony udziałem w zbrodni[12][7][13][2].

Epilog

O zbrodni już w czerwcu poinformowała polska rozgłośnia radia BBC z Londynu i prasa podziemna. Z inicjatywy Kierownictwa Walki Cywilnej przy Delegaturze Rządu na Kraj odbyła się, w intencji pomordowanych msza św. żałobna w kościele św. Krzyża w Warszawie[12].

Mord stał się dość głośny, także we władzach Generalnego Gubernatorstwa. Przeprowadzono śledztwo, podczas którego Ehlers przyznał się do zastrzelenia uczestników wesela i wskazał Fuldnera jako inicjatora morderstwa[14]. Gubernator dystryktu krakowskiego uznał, że mieszkańcy dworu zostali zastrzeleni bezpodstawnie a pozostały po nich majątek nie może być przejęty przez Generalne Gubernatorstwo i powinni go odziedziczyć spadkobiercy. Zabrane przez Fuldnera przedmioty i dobytek nakazał zwrócić. Odpowiedzialni za zbrodnię uniknęli jednak wówczas kary[1][15].

W październiku 1943 dowódca Kedywu Komendy Głównej Armii Krajowej gen. Emil August Fieldorf ps. „Nil” w oparciu o wyrok sądu podziemnego państwa polskiego, wydał rozkaz wykonania wyroku śmierci na Martinie Fuldnerze[12].13 października 1943 grupa żołnierzy AK wykonała wyrok w dworku myśliwskim w Charzewicach a egzekucji Fuldnera, jego żony i syna dokonał m.in. syn ofiar, Zbigniew Horodyński[4][1].

Komisja Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Rzeszowie wszczęła śledztwo w sprawie mordu w Zbydniowie w październiku 1945, jednak przez lata niewiele ustalono. Ruszyło ponownie w 1970 kiedy Dominik Horodyński, korespondent TVP we Włoszech obejrzał w tamtejszej telewizji reportaż o Ehlersie i powtórnie złożył zeznania. W 1972 akta wysłano do Centrali Badania Zbrodni Narodowosocjalistycznych w Ludwigsburgu. 27 listopada 1974, Niemcy w odpowiedzi przesłali do Komisji akt zgonu Erwina Ehlersa i śledztwo zawieszono[14][16].

Mogiła ofiar

Nazwiska ofiar

W sierpniu 1943 doszło do próby ekshumacji zamordowanych, gdy miejscowy Kedyw postanowił przenieść zwłoki do Zaleszan na cmentarz. W trakcie ekshumacji okazało się, że w grobie na głębokości około 60 cm, znajduje się walizka z której wystają druty. W obawie, że Niemcy którzy chowali ofiary zaminowali go, ekshumację przerwano. W lecie 1946 Dominik Horodyński, podjął próbę drugiej ekshumacji. Jednak ówczesne władze nie wydały na nią zgody w obawie, że nastąpi manifestacyjny pogrzeb wszystkich dziewiętnastu osób[17].

Na początku lat siedemdziesiątych XX w. na zbiorowej, ziemnej mogile został postawiony pomnik, przez syna zamordowanej Marii Kowerskiej (z domu Horodyńskiej) – Andrzeja Kowerskiego. Zaprojektował go architekt Władysław Pieńkowski. Pomnik zyskał również ogrodzenie – kuty metalowy płotek przeniesiony z cmentarza w Zaleszanach, gdzie dotąd okalał kaplicę rodziny Horodyńskich[17]. Na kamiennej platformie znajduje się mur z krzyżem. W granicie wykuty jest napis: Tu spoczywają pomordowani przez hitlerowców w zbydniowskim dworze 24 VI 1943 + Wieczną radość – daj im Panie[4].

Ofiary zbrodni

  • Zbigniew Bogusław Horodyński – dziedzic Zbydniowa,
  • Zofia Horodyńska – żona Zbigniewa,
  • Anna Horodyńska – 14 letnia córka Zofii i Zbigniewa,
  • Maria Kowerska – siostra Zbigniewa Horodyńskiego,
  • Rozalia Koczalska – guwernantka Anny,
  • Krystyna Giecewicz – żona brata pani Horodyńskiej,
  • Loluś(Leon) – 12 letni syn Giecewiczowej,
  • Stanisław Wańkowicz – senator Rzeczypospolitej Polskiej, ojciec panny młodej,
  • Aleksandra Wańkowicz – mama panny młodej,
  • Barbara Mierzejewska – mama pana młodego,
  • Halina Herubowicz,
  • Krzysztof Jeśmian – syn Herubowiczowej,
  • Halszka Meysztowicz – dalsza krewna, malarka,
  • Elfrida Horwatt – babcia panny młodej,
  • Maria Nazarewicz
  • Zofia Ryczek, Maria Labocha, Stefania Łebek – pokojówki,
  • Edward Zboroń – leśniczy[4].

Przypisy

  1. 1 2 3 4 24.06.1943. Rozstrzelane wesele – zbrodnia w Zbydniowie [online], Podkarpacka Historia, 24 czerwca 2024 [dostęp 2025-05-17].
  2. 1 2 24.06.43 Niemcy dokonali mordu na ziemiańskiej rodzinie Horodyńskich – Portal historyczny TerazHistoria.pl [online], 24 czerwca 2023 [dostęp 2025-05-19].
  3. Dwór w Zbydniowie odzyskał blask, ale mogiła w parku wciąż przypomina o historii makabrycznego mordu [online], Echo Dnia Podkarpackie, 16 czerwca 2013 [dostęp 2025-05-17].
  4. 1 2 3 4 5 Historia rodziny Horodyńskich [online] [dostęp 2025-05-17] [zarchiwizowane z adresu 2016-03-05].
  5. Wakacje z Niedzielą (cz. 1) [online], niedziela.pl [dostęp 2025-05-17].
  6. Zbrodnia w Zbydniowie, „Tygodnik Polski”, Warszawa 14.04.1985 r., rok IV nr15(127), s.13.
  7. 1 2 3 24 czerwca 1943 r. Niemcy zamordowali 19 członków ziemiańskiej rodziny Horodyńskich | Muzeum Kierownictwa Dywersji Armii Krajowej (w organizacji) [online], kedyw.pl [dostęp 2025-05-19].
  8. Krwawe wesele w szlacheckim dworze. Tajemnica zbrodni SS | Tygodnik Powszechny [online], www.tygodnikpowszechny.pl, 27 sierpnia 2023 [dostęp 2025-05-19].
  9. Redakcja, Prof. Romuald Szeremietiew: Śmierć za porcelanę | Pressmania [online], 10 września 2024 [dostęp 2025-05-19].
  10. 73 rocznica mordu na Rodzinie Horodyńskich przez Waffen SS [online], stalowka24.pl [dostęp 2025-05-19].
  11. Antoni Arkuszewski, Historia ziemiaństwa polskiego [online], s.12 [dostęp 2025-05-19].
  12. 1 2 3 Patron szkoły [online], www.pspzbydniow.pl [dostęp 2025-05-17].
  13. Małgorzata Rokoszewska, 80 lat od tragicznego wesela. W Zbydniowie Niemcy rozstrzelali 19 osób, „Super Nowości - wiadomości z Rzeszowa i Podkarpacia”, 26 czerwca 2023 [dostęp 2025-05-19] [zarchiwizowane z adresu 2025-02-16].
  14. 1 2 Tygodnik eM Kielce, Z zimną krwią cz. 2 [online], www.emkielce.pl [dostęp 2025-05-19].
  15. Noc kupały wg Stanisława Zabierowskiego [online], rmchciuk.pl [dostęp 2025-05-19].
  16. Akta OKBZH w Rzeszowie, II Ds 61/70
  17. 1 2 Aleksandra Krajanowska, Jest tu grobowiec. [online] [dostęp 2025-05-19].