Nowe Skalmierzyce

W 1815 roku utworzono Królestwo Polskie, wieś Skalmierzyce znalazła się poza granicami Królestwa Polskiego, włączono ją do Królestwa Prus; w 1823 roku przeprowadzono demarkację granicy polsko-pruskiej, a przy granicy zbudowano komorę celną^[4].

Nowe Skalmierzyce powstały w 1908 roku w wyniku wyodrębnienia przez ówczesne władze Cesarstwa Niemieckiego części gruntów wsi Skalmierzyce^[5]. Nowej osadzie administracja niemiecka nadała zgermanizowaną nazwę Neu Skalmirschütz^[5].

Gwałtowny rozwój miejscowości podlegał historycznym czynnikom, wytyczeniu granicy między zaborem pruskim (wieś Skalmierzyce) a zaborem rosyjskim (Szczypiorno), powstaniu komory celnej, doprowadzeniu w roku 1896 linii kolejowej z Ostrowa Wielkopolskiego przez Czekanów i Ociąż oraz jej dalszej rozbudowie w 1906 roku w wyniku połączenia z Koleją Warszawsko-Kaliską, nadając stacji funkcję granicznej–przeładunkowej (do 1919)^[4][6].

W latach 1904–1913 w osadzie wzniesiono zespół budynków kolejowych w tym: wybudowany w ciągu 11 miesięcy^[6], monumentalny, neogotycki gmach dworca kolejowego (1905–1906)^[7][8] w którym w 1913 roku doszło do spotkania dwóch monarchów – cesarza Wilhelma II i cara Mikołaja II^[7], neogotycki budynek poczty kolejowej (pocz. XX w.)^[9], pięciokondygnacyjna nastawnia (ok. 1910)^[10], zabudowa ul. Kolejowej (1910)^[11], neogotycka wieża ciśnień (1913)^[9]. W miejscowości funkcjonowała niemiecka szkoła, komisariat policji, zbór protestancki, w 1908 roku wybudowano budynek kolejowej kantyny, funkcjonujący w późniejszych latach jako kino „Kolejarz” (obecnie sala kinowo-widowiskowa „Stare Kino”)^[12][13][14].

27 grudnia 1918 roku wielu polskich mieszkańców Skalmierzyc przystąpiło do powstania wielkopolskiego, biorąc udział w walkach nad granicą między Boczkowem a Szczypiornem (w walkach poległ Jan Mertka), po dwóch dniach powstańcy przejęli kontrolę nad osadą Skalmierzyce Nowe^[12]. Formalnie miejscowość została włączona do Polski wraz z większością historycznej Wielkopolski w 1919 roku na mocy traktatu wersalskiego. Po odzyskaniu niepodległości miejscowość utraciła graniczną lokalizację, co wpłynęło na spowolnienie tempa życia i rozwoju gospodarczego^[12]. W latach 20. XX w. nastąpiło stopniowe ożywienie m.in. założono stację parowozów, rozbudowano szkołę i utworzono parafię Bożego Ciała^[12].

Przed wybuchem II wojny światowej w Skalmierzycach Nowych mieszkało około 3000 mieszkańców, a w miejscowości znajdowały się 153 budynki (w większości należące do PKP)^[4]. W 1939 roku miejscowość została zajęta przez wojska niemieckie, a następnie wcielona do III Rzeszy^[12]. Administracja niemiecka stworzyła dla niej nowe nazwy: w latach 1940–1943 Neu Skalden, 1943–45 Kalmen. W miejscowej szkole umieszczono hitlerowski obóz przejściowy (niem. Lager Skalmirschütz, później Neu Skalden^[15]) i obóz pracy dla ludności polskiej (tablica pamiątkowa znajduje się na budynku szkoły). W roku 1943 dokonano tam akcji sabotażowej – spalono 40 wagonów z paszą, a w 1944 roku wykolejono transport wojskowy.

W latach 1956–1962 Skalmierzyce Nowe miały status osiedla przemysłowego^[12][16]. 18 lipca 1962 roku miejscowość uzyskała status miasta, zmieniając nazwę na Nowe Skalmierzyce^[1][17]. Nowe Skalmierzyce są jedynym miastem w Polsce, na którego terenie nie znajduje się siedziba gminy – siedziba gminy Nowe Skalmierzyce mieści się we wsi Skalmierzyce. Miasto było siedzibą gminy do 30 grudnia 1999 roku.

W 2015 roku przy obecnej granicy Nowych Skalmierzyc i Kalisza utworzono tzw. Skwer historyczny, odnoszący się do historycznego przejścia granicznego z czasów zaborów pomiędzy Prusami a Rosją^[18][19][20] oraz skomponowano inspirowany melodiami regionalnymi hejnał miasta^[21].

Według danych z lat 2002–2022 liczba mieszkańców spadła o 13,3%^[25].

Liczba mieszkańców Nowych Skalmierzyc według danych GUS[26]
Data (stan na 1 stycznia)	Liczba ludności	Przyrost	Gęst. zaludnienia [os./km²]	Powierzchnia [km²]
2008	5016	–	3175	1,58
2013	4855	161	3073
2014	4830	25	3057
2015	4871	41	3083
2016	4832	39	3052
2017	4817	15	3049
2018	4798	19	3037
2019	4770	28	3019
2020	4752	18	3008
2021	4744	8	3003
2023	4661	83	2950

• Piramida wieku mieszkańców Nowych Skalmierzyc w 2014 roku.

Głównym traktem Nowych Skalmierzyc jest ulica Kaliska, stanowiła ona część drogi krajowej nr 25 – dla której 14 września 2009 roku otwarto obwodnicę na trasie: Bobolice – Bydgoszcz – Kalisz – Ostrów Wielkopolski – Oleśnica^[31].

Na dzień 27 lipca 2018 roku miasto posiadało 26 ulic i 1 plac^[32].

• 14 Łódź Kaliska – Kalisz – Kalisz Szczypiorno – Nowe Skalmierzyce – Ociąż – Czekanów – Ostrów Wielkopolski – Tuplice

Początki kolei żelaznych w Nowych Skalmierzycach sięgają 1896 roku, kiedy to uruchomiono linię kolejową z Ostrowa. Pierwszy budynek dworca został usytuowany na Placu Wolności, dziś pełni on funkcje mieszkaniowe.

W latach 1905–1906 wybudowano nowy, monumentalny neogotycki dworzec kolejowy, który miał charakter graniczny do roku 1919. Gmach przetrwał II wojnę światową w niezmienionej formie. Aktualnie ze stacji w Nowych Skalmierzycach, pociągi zapewniają bezpośrednie połączenie z trzema najbliższymi aglomeracjami, tj. Poznaniem, Wrocławiem i Łodzią.

Zabytki w Nowych Skalmierzycach

Budynek starego dworca kolejowego wybudowany w latach 1895–1896

Dworzec kolejowy w Nowych Skalmierzycach wybudowany w latach 1905–1906

Budynek dawnej poczty kolejowej z początku XX wieku

Kościół pw. Matki Bożej Nieustającej Pomocy (1911)

Plebania z początku XX wieku

Nastawnia z około 1910 roku

Wieża ciśnień (1913)

Cmentarz ewangelicki z początku XX wieku

Plac Wolności

Obiekty wpisane w rejestr zabytków województwa wielkopolskiego^[34]:

• neogotycki budynek dworca celnego w zespole dawnej stacji granicznej (1905–1906),
• szkoła ul. Kaliska 52 (1909, 1929–1930),
• neobarokowy poewangelicki kościół pw. Matki Bożej Nieustającej Pomocy, obecnie rzymskokatolicki (1911),
  • plebania (pocz. XX w.).

Pozostałe historyczne obiekty^[9][11]:

• stary dworzec kolejowy (1895–1896),
• architektura neogotycka:
  • budynek dawnej poczty kolejowej (pocz. XX w.),
  • wieża ciśnień przy ul. 29 Grudnia (1913),
  • przepompownia przy ul. 29 Grudnia,
• budynek dawnego hotelu „Mamelok” przy ul. Kaliskiej (XIX w.),
• zabudowa Placu Wolności z budynkiem dawnego hotelu „Sperling” (przełom XIX/XX w.),
• kamienica tzw. cła przy ul. Kaliskiej 36 (przełom XIX/XX w.)^[35],
• cmentarz ewangelicki przy ul. Hallera (pocz. XX w.)^[36],
• kamienica przy ul. 3 Maja 32 (1908)^[37][38],
• trzykondygnacyjna kamienica przy ul. Wyszyńskiego 10 (1909)^[38],
• zabudowa ulicy Kolejowej (1910),
• nastawnia (ok. 1910),
• kamienica przy ul. Wyszyńskiego 8 (1913),
• zabudowa ulicy 3 Maja,
• rzymskokatolicki kościół pw. Bożego Ciała (1931–1932)^[39];
  • zespół witraży (1949)^[9],
  • wieża (2008).

Najbardziej rozpoznawalnym elementem architektury Nowych Skalmierzyc jest neogotycki dworzec kolejowy, wpisany w 2017 roku w rejestr zabytków^[34]. Przez miasto przebiega szlak rowerowy im. Fryderyka Chopina (59 km) z Ostrowa Wielkopolskiego przez Lewków, Kwiatków, Ociąż, Skalmierzyce, Nowe Skalmierzyce i dalej Śliwniki, Biskupice Ołoboczne, Kęszyce, Mikstat do Antonina^[40].

• Căușeni (2014)^[48]