Operacja Himmler

Pierwsze spotkanie miało miejsce 8 sierpnia 1939 roku^[7] przy Wilhelmstraße 102. Ze strony Głównego Urzędu Policji Bezpieczeństwa i SD uczestniczyli w nim: sam Heydrich, jego adiutant – kapitan policji Kurt Pomme, ówczesny Oberführer SS Heinrich Müller – szef Gestapo, a ze Słowacji wezwany został Herbert Mehlhorn – rezydent rejencji opolskiej^[8]. Obecni byli również nieimienni oficerowie SS związani z Głównym Urzędem, odpowiedzialni za realizację zadań specjalnych, takich jak zdobycie pojazdów ciężarowych. Do udziału w naradzie zaproszono także Obersturmbannführera SS Hellwiga, komendanta Szkoły Oficerskiej Policji Bezpieczeństwa w Berlinie-Charlottenburgu, a także Standartenführerów SS: dra Hansa Trummlera, dowódcę Szkoły Policji Granicznej w Pretsch, oraz dra Otto Rascha, byłego szefa gestapo w Linz^[7].

Heydrich na miejscu poinformował zgromadzonych o rozkazie Führera dotyczącym upozorowanych incydentów na granicy niemiecko-polskiej^[8]. Podkreślił konieczność absolutnej tajemnicy i poinformował, że planowana seria prowokacji będzie nosić kryptonim operacja „Tannenberg”^[6]. Wśród zgromadzonych jedynie Mehlhorn wyraził wątpliwości co do ryzyka historycznego (stwierdził, że operacja będzie stanowić dla Niemiec ogromne brzemię moralne^[6]) oraz faktu, że tego typu operacje tradycyjnie należały do kompetencji Wehrmachtu^[8][6]. Heydrich podkreślił jednak, że rozkaz Hitlera nie podlega dyskusji^[8]. Widząc jednak niechęć Mehlhorna do realizacji tego zadania, ograniczył jego rolę do nadzorowania oraz kontrolowania planów akcji „Stodoły” i „Byczyna” (określanej wówczas jako „akcja Kluczbork”)^[9]. Sam Heydrich zachował pełne dowodzenie oraz bezpośrednie instruowanie wyznaczonych dowódców^[9]. Zdecydował się na utworzenie kompanii liczącej około 250 ludzi – wszyscy mieli być członkami SS w średnim wieku, posiadającymi doświadczenie wojskowe i znajomość języka polskiego. Za rekrutację odpowiedzialny był Hellwig. Do okręgów SS przy granicy ze Śląskiem wysłano polecenie pilnego znalezienia ochotników do „specjalnych zadań” wymagających znajomości języka i zwyczajów polskich^[6].

Choć Heydrich nie wybrał jeszcze konkretnych lokalizacji prowokacji, zwrócił się o pomoc do SS-Sturmbannführer dra Emanuel Schäfer, szefa Gestapo w Opolu^[6]. Schäfer, stary znajomy Heydricha, doskonale znał rejon pogranicza – wychował się tam i uczestniczył w walkach granicznych z lat 20. XX wieku^[6].

8 sierpnia do szefa Gestapo w Opolu Emanuela Schäfera zadzwonił adjutant Hauptsturmführer Hans-Hendrik Neumann i poinformował żeby ten samotnie, w cywilnym ubraniu i bez informowania kogokolwiek udał się następnego dnia na lotnisko w Prudniku (Neustadt)^[9][6]. Sprawa miała charakter najwyższej tajności. 9 sierpnia samolotem Ju 52 przylecieli Heydrich, Obersturmbannführer Otto Hellwig oraz Neumann^[9]. Wszyscy pojechali do hotelu Haus Oberschlesin, gdzie wieczorem tego samego dnia odbyła się szczegółowa dyskusja^[10]. Heydrich na początku powtórzył, że Führer potrzebuje pretekstu do rozpoczęcia wojny w celu rozwiązania kwestii granicy wschodniej^[11]. Następnie wyjaśnił, że Führer, Himmler i on sam ustalili plan polegający na upozorowanym ataku polskich oddziałów na terytorium Rzeszy^[10]. Rozważano dwie wersje operacji – jedną z udziałem kompanii żołnierzy, drugą z mniejszym oddziałem w sile plutonu^[10]. Dodatkowo planowano przeprowadzenie sfingowanego napadu na radiostację gliwicką oraz na przygraniczną leśniczówkę w pobliżu Olesna. Schäfer, któremu kilka miesięcy przed tym wydarzeniem, podporządkowano policję graniczną okręgu otrzymał polecenie wycofania tej formacji na czas prowokacji, tak aby nie doszło do starcia z nią^[10][11]. Przed rozstaniem Heydrich zaznaczył, że jeszcze się z nim skontaktuje i że razem z Himmlerem osobiście zapoznają się z warunkami panującymi na Górnym Śląsku^[10].

Po zakończeniu rozmów uczestnicy udali się na rekonesans w rejon granicy państwowej w celu rozpoznania miejsc potencjalnie nadających się do przeprowadzenia akcji zbrojnych. Po długich poszukiwaniach odnaleźli dwie lokalizacje odpowiadające planom Heydricha: niemiecki urząd celny pod wsią Stodoły, około 20 kilometrów na południe od Gliwic, przy głównej drodze do Raciborza, oraz samotną leśniczówkę w pobliżu miasteczka Byczyna, około 100 kilometrów na północny zachód od Gliwic^[12]. Z relacji Hellwiga wynika, że podczas wizyty w urzędzie celnym w Stodołach grupa została doprowadzona bezpośrednio na linię graniczną, gdzie odbyły się rozmowy z funkcjonariuszami celnymi. Wszyscy obecni nosili umundurowanie, co sprawiało, że byli doskonale widoczni z terytorium Polski. Taki sposób przeprowadzenia rozpoznania mógł sprawiać wrażenie, że ma ono związek z działaniami o charakterze poufnym lub niejawnej misji^[10][7].

Wyprawa Heydricha na Górny Śląsk zainspirowała go do zaplanowania trzeciej prowokacji: ataku rzekomych „polskich rebeliantów” na niemiecką rozgłośnię radiową w Gliwicach celem nadania komunikatu o polskim powstaniu. Heydrich był przekonany, że taka prowokacja wywoła szeroki oddźwięk. Nadanie audycji w języku polskim z niemieckiego nadajnika, brutalnie opanowanego przez „polskich terrorystów”, miało dostarczyć światu „niepodważalnych dowodów” na polską agresję. Rozgłośnia radiowa znajdowała się przy Tarnowitzer Landstraße, na wzgórzu na północno-wschodnich obrzeżach miasta, pięć kilometrów od granicy z Polską. Jej 118-metrowa drewniana wieża antenowa była najbardziej charakterystycznym punktem topograficznym Gliwic. Był to nadajnik regionalny, nadający muzykę i audycje w języku niemieckim dla mieszkańców regionu^[12].

Heydrich do zadania wybrał dowódców SD, którym szczególnie ufał. Wybór padł na SS-Sturmbannführera Alfreda Naujocksa^[13], zasłużonego działacza partyjnego i specjalistę od sabotażu z personelu SD-Hauptamt^[12]. 10 sierpnia Heydrich wezwał go do siebie i poinformował o specjalnej misji, mającej być „operacją o najwyższym priorytecie”^[12] oraz o planach napaści na Polskę. Naujocks miał zebrać zespół pięciu–sześciu ludzi i udać się do Gliwic, gdzie mieli oczekiwać na zakodowany sygnał do rozpoczęcia ataku^[12]. Wydał mu polecenia zainscenizowania na granicy polsko-niemieckiej kilku incydentów. Pierwszym zadaniem było przebranie kilku niemieckich więźniów z długoletnimi wyrokami i ich zamordowanie. Ciała następnie należało rozrzucić wzdłuż polsko-niemieckiej granicy, w taki sposób, by wyglądało to na atak polskich żołnierzy na posterunki niemieckie^[13]. Naujocks udał się do Gliwic i czekał na rozkaz wkroczenia do akcji. Ten jednak nie następował.

11 sierpnia 1939 roku Hitler spotkał się z profesorem Carlem Burckhardtem, Wysokim Komisarzem Ligi Narodów w Gdańsku. W trakcie rozmowy miał stwierdzić: Jeśli dojdzie do najmniejszej prowokacji, rozgniotę Polskę bez ostrzeżenia na tyle części, że nie będzie czego zbierać. Dodał również, że tam, gdzie wcześniej jego generałowie wahali się przed wojną, teraz musi ich powstrzymywać^[14].

Tymczasem Heydrich zwołał kolejną naradę z czterema dowódcami operacji Tannenberg: Mehlhornem, Hellwigiem, Trummlerem i Raschem. Mehlhorn ponownie przedstawił swoje wątpliwości, najprawdopodobniej w formie pisemnej, lecz Heydrich natychmiast je uciął, oświadczając, że operacja to Führerbefehl (rozkaz Hitlera), i nie zamierza więcej słuchać sprzeciwów^[11]. Heydrich niezwłocznie przystąpił do wyznaczania dowódców odpowiedzialnych za poszczególne elementy operacji. Ogólną koordynację powierzono Mehlhornowi, który miał zorganizować swój punkt dowodzenia w siedzibie Gestapo Schäfera w Opolu. Dowództwo nad „polskimi napastnikami” atakującymi urząd celny w Stodołach powierzono Hellwigowi, natomiast Trummler miał kierować „obroną” tego punktu. Za „polski atak” na leśniczówkę w Byczynie odpowiedzialny był Rasch^[12].

Oddziałom wyznaczonym do działań w Stodołach i Byczynie przypisano identyczne kryptonimy operacyjne: „Kleiner Auerhahn” („mały głuszec”) był sygnałem alarmowym wzywającym do gotowości; „Grosser Auerhahn” („duży głuszec”) oznaczał rozkaz zajęcia pozycji; natomiast komenda „Agathe” oznaczała rozpoczęcie ataku^[12].

Hitler wyznaczył termin ataku na Polskę na 26 sierpnia, jednak 25 sierpnia termin ten przesunięto na 1 września na 4:30^[15].

20 sierpnia Heydrich i Hellwig udali się drogą lotniczą na Górny Śląsk, dokonując ostatecznego rozpoznania terenu w okolicach Stodół. Tego samego dnia na lotnisku w Gliwicach wylądował Reichsführer-SS Himmler w towarzystwie szefa sztabu, SS-Gruppenführera Karla Wolffa, aby osobiście przeprowadzić inspekcję Stodół — miejsca, gdzie miała mieć miejsce najbardziej dramatyczna część operacji. Towarzyszyli im Heydrich oraz szef Gestapo z Opola — Schaefer. Ten ostatni wspominał później, że widział Himmlera kiwającego głową ze zrozumieniem podczas rozmowy z Heydrichem; stopień tajności przedsięwzięcia był tak wysoki, że polecono mu zwracać się do Himmlera nie po stopniu, lecz jako do „doktora”^[16].

22 sierpnia Hitler zwołał na Obersalzbergu najwyższe dowództwo sił zbrojnych i ogłosił swoje plany dotyczące inwazji na Polskę: Dostarczę propagandowego powodu do wybuchu wojny, niezależnie od tego, czy będzie on przekonujący. Nikt później nie pyta zwycięzcy, czy mówił prawdę^[17][14]. Upewniony o neutralności Związku Radzieckiego oraz przekonany o słabości Zachodu, Hitler zdecydował, że operacja Fall Weiss rozpocznie się 26 sierpnia^[14]. Upozorowanie ataków miało być ostatnią możliwością zwiększenia dramaturgii na granicy polsko-niemieckiej przed rozpoczęciem wojny^[13].

Po południu 23 sierpnia Hitler wydał rozkaz rozpoczęcia operacji „Fall Weiss” o godzinie 4:30 rano 26 sierpnia^[18]. Natychmiast Heydrich przesłał polecenia Naujocksowi w Gliwicach oraz Hellwigowi, Trummlerowi, Raschowi i Hoffmannowi w Bernau, nakazując im rozpoczęcie ostatecznych przygotowań do akcji^[18]. Tego wieczoru mężczyźni stacjonujący w szkole SD w Bernau uczcili nadchodzącą operację piwem i śpiewem. W przemówieniu do zebranych oficerów Hellwig oznajmił: „Przy tym stole tworzy się kawałek historii świata, towarzysze”^[18].

O godzinie 5 rano 24 sierpnia, 350 ludzi z tzw. „oddziału samobójców”^[b] załadowano do 30 zamkniętych ciężarówek SS. Pojazdy przewoziły także wojskową kuchnię polową oraz zaopatrzenie^[18]. Żołnierze z oddziału Hellwiga mieli na sobie mundury Grenzpolizei, natomiast mundury i ekwipunek polski znajdowały się spakowane w pojazdach. Komandosi Rascha byli już przebrani w „zbójeckie stroje”, przeznaczone do akcji w Byczynie. Zabroniono im wyglądania przez okna oraz kontaktowania się z osobami spoza grupy^[18].

Kolumna pokonała trasę 450 kilometrów, przejeżdżając przez Wrocław do Opola, gdzie nastąpił podział sił. Grupa Rascha, przeznaczona do ataku na leśniczówkę i licząca około 130 ludzi w dziesięciu ciężarówkach, ruszyła dalej 60 kilometrów na północny wschód, do Byczyny^[18]. Zatrzymali się w Gasthof Wyrwich, gospodzie rodzinnej położonej na obrzeżach miasteczka, z dużym dziedzińcem browarnianym otoczonym murem. Szeregowi i podoficerowie spali na strychach budynków gospodarczych, oficerowie zaś w pokojach gościnnych^[18]. Cały obiekt został odizolowany od otoczenia – zakazano wstępu gościom, a okiennice w restauracji były przez całą dobę zamknięte, by uniemożliwić wgląd z zewnątrz. Nikomu z SS nie wolno było opuszczać restauracji ani podwórza. Dopiero następnego ranka ujawniono cel misji – upozorowanie „polskiego ataku” na pobliską leśniczówkę. Część oficerów udała się na rekonesans miejsca przyszłej akcji^[18].

Dwadzieścia ciężarówek z grupą Hellwiga, liczącą około 220 ludzi, pojechało 45 kilometrów na południowy wschód, do Sławęcic (wówczas był to niemiecki Ehrenforst), wioski oddalonej o około 30 kilometrów na północ od celu operacyjnego – Stodół. Grupa uderzeniowa przeznaczona do ataku na urząd celny w Stodołach została zakwaterowana w jednej z wiejskich gospód — Gasthof Bielitzer przy Hauptstrasse^[18]. Dawna gospoda Bielitzera z 1939 roku nie zachowała się^[18]. Żołnierze ulokowani zostali w sali gospody, natomiast oficerowie zatrzymali się w położonym po drugiej stronie drogi, w parku naprzeciwko, zamku, należącym do księcia Hohenlohe-Öhringen^[18]. Podobnie jak w Byczynie, cały obiekt został odcięty, a na wyjściach z gospody ustawiono straże. Wkrótce potem do wsi przybył także Trummler wraz z grupą kadetów Grenzpolizei ze swojej szkoły, którzy mieli odegrać rolę „niemieckich obrońców”^[18].

Również celnicy i strażnicy graniczni w rejonie otrzymali rozkaz wstrzymania działalności na czas akcji. Personel posterunku celnego w Stodołach został zobowiązany do opuszczenia budynku, a rodziny mieszkające w pobliskim bloku ewakuowano na tyły. Pluton z miejscowej kompanii straży granicznej – Grenzwacht-Regiment 68, który właśnie objął pozycje w Stodołach – został odwołany^[18]. W Byczynie, które nie znajdowało się w pobliżu posterunku granicznego, patrol graniczny zaplanowano w taki sposób, by nie znajdował się w rejonie leśniczówki w czasie planowanego ataku.

Jeśli chodzi o leśniczego, bardzo prawdopodobne jest, że został poinformowany o planowanym „nalocie” na jego dom (był członkiem SS, więc Rasch zapewne uznał go za godnego zaufania). Leśniczy zadbał o to, by jego żona tej nocy przebywała u znajomych w miasteczku^[18].

Po południu 25 sierpnia dowódcy jednostek uczestniczących w operacji „Tannenberg” otrzymali pierwszą wskazówkę o nadchodzącym ataku. Kurierzy motocyklowi dostarczyli im zapieczętowane koperty zawierające list z hasłem Kleiner Auerhahn – sygnałem do rozpoczęcia przygotowań. W liście zaznaczono również: „Grosser Auerhahn“ wahrscheinlich ab 14 Uhr zu erwarten („‘Grosser Auerhahn’ prawdopodobnie spodziewany od godz. 14:00”). Mehlhorn, pełniący funkcję głównego koordynatora i przebywający w swoim punkcie dowodzenia w Opolu, otrzymał polecenie od Heydricha, by przenieść się do drugiego stanowiska dowodzenia – Komendy Policji w Gliwicach – i tam oczekiwać dalszych rozkazów^[19].

Drugie hasło – Grosser Auerhahn, oznaczające moment zajmowania wyznaczonych pozycji – nadeszło wieczorem. Zespoły Rascha w Byczynie i Naujocksa w Gliwicach były zakwaterowane w niewielkiej odległości od wyznaczonych celów, więc nie musiały pokonywać dużych odległości. Inaczej wyglądała sytuacja grup Trummlera i Hellwiga, których punkt startowy – Sławięcice – dzieliło jeszcze 30 kilometrów od docelowych Stodół. O godzinie 22:00 Hellwig wraz z podoficerami zebrał się w pałacu Ehrenforst, gdzie Trummler ogłosił, że mają być gotowi do wymarszu w ciągu pół godziny. Operacja „Hochlinden” i plan „Fall Weiß” zostały uruchomione^[19].

Około godziny 4 rano uczestnicy akcji zajęli miejsca w pojazdach. Ludzie Trummlera, odgrywający rolę „niemieckich obrońców”, mieli już na sobie mundury straży granicznej. Grupa Hellwiga, wcielająca się w „polskich napastników”, była już przebrana w odpowiednie „zbójeckie” stroje (Freischärlerkostüm), natomiast 40 udających żołnierzy Wojska Polskiego miało polskie mundury spakowane w torbach załadowanych na pojazdy. Nie mogąc widzieć drogi, jechali dosłownie „po ciemku” w stronę granicy, w okolice Stodół. Po dotarciu na miejsce wartownik skierował ich ciężarówki z drogi do pobliskiego lasu. Trummler już tam był i wydał rozkaz, by jego ludzie przebrali się w polskie mundury^[19].

Kiedy pojazdy zjeżdżały z drogi, ich pasażerowie zdążyli zauważyć stojące w szeregu – jeden za drugim – czarne mercedesy z zasłoniętymi firankami, zaparkowane przy drodze w kierunku Stodół. W rzeczywistości auta nie wiozły ani Hitlera, ani żadnego innego dygnitarza, lecz tzw. Konserwy – więźniów obozów koncentracyjnych, których ciała miały zostać pozostawione na miejscu upozorowanego ataku w polskich mundurach. Aby ułatwić manipulację ciałami, ofiary wcześniej odurzono do stanu półprzytomności przez lekarza osobistego Heydricha, doktora Strassburgera (za co później otrzymał Krzyż Żelazny za „zasługi” na granicy z Polską). Dostarczeniem „ładunku” osobiście zajął się szef Gestapo Heinrich Müller^[19].

Kolumna „polskich” napastników ruszyła pod wodzą Hellwiga, który był przebrany za kapitana Wojska Polskiego. Towarzyszył im Hoffmann, dyrektor szkoły SS w Bernau. W zupełnej ciszy, w całkowitych ciemnościach, przeszli przez las i dolinę Rudy, zatrzymując się w zaroślach około 500 metrów od polskiej placówki celnej. Równocześnie grupa Trummlera – „niemieccy obrońcy” – zajęła pozycje na północ od niemieckiego urzędu celnego^[19].

Żaden z uczestników prowokacji nie był świadomy, że Hitler w międzyczasie odwołał atak. Już o 20:30, 25 sierpnia, Führer wstrzymał rozpoczęcie wojny. Zadecydowały o tym dwa wydarzenia: Wielka Brytania podpisała układ o wzajemnej pomocy z Polską, a Mussolini poinformował Hitlera, że nie może wesprzeć szerokiego konfliktu zbrojnego – jego siły były wyczerpane kampaniami w Etiopii i Hiszpanii^[19].

W nocy w Stodołach, niemieckie oddziały SS przebrane w polskie mundury otworzyły ogień. Łącznik, który miał poinformować o przesunięciu ataku na Polskę, dotarł gdy oddział przedarł się już 200 metrów poza granicę^[15]. Za ten incydent odwołany ze swojego stanowiska został szef Gestapo Heinrich Müller, odpowiedzialność poniósł też szef oddziału Mehlhorn^[15].

31 sierpnia 1939 roku Heydrich przekazał Naujucksowi zaszyfrowane hasło do rozpoczęcia akcji, które brzmiało "babcia umarła". Pomiędzy godziną 19 i 20 Naujocks przekazał swojemu oddziałowi informacje, że zostaną dostarczone zwłoki, lub nieprzytomna osoba^[15]. Oddział opuścił hotel bez dokumentów (na wypadek ewentualnego aresztowania) i w zniszczonych ubraniach. O godzinie 20 weszli do budynku radiostacji gliwickiej, gdzie skrępowali pracowników i zamknęli ich w piwnicy^[15].