Szkolny Pociąg Pancerny OZPP nr 1

Szkolny Pociąg Pancerny^[1] Ośrodka Zapasowego Pociągów Pancernych nr 1^[2] szkolny pociąg pancerny Wojska Polskiego II RP.

Pociąg sformowany został w dniach 1 – 4 września 1939 w garnizonie Niepołomice przez 2 dywizjon pociągów pancernych^[3]. 1 września dowództwo pociągu objął kpt. Franciszek Pietrzak, dotychczasowy adiutant dywizjonu^[4]. Zgodnie z planem mobilizacyjnym „W” pociąg miał wejść w skład Ośrodka Zapasowego Pociągów Pancernych nr 1 w Niepołomicach, zastępując dotychczasowy pociąg szkolny wysłany na front^[3]. 2 września Armia „Kraków” rozpoczęła manewr wycofania z pozycji głównej. W związku z powyższym 4 września ewakuował się do Tarnobrzega. Tam zamierzano w pełni sformować ośrodek zapasowy. 5 września rozkaz ewakuacji do Tarnobrzega otrzymał także kpt. Pietrzak^[4]. W pociągu umieszczony został sztandar 2 dywizjonu.

W skład Szkolnego Pociągu Pancernego weszły dwa stare wagony bojowe, jeden stary wagon desantowy, opancerzona lokomotywa, dwa kryte wagony towarowe oraz trzy lory, na których umieszczono dwa czołgi Renault M 17, dwie tankietki i motocykl „Sokół 600" z przyczepą^[3]. Czołgi i tankietki nie posiadały uzbrojenia^[4]. Każdy z wagonów bojowych uzbrojony był w jedną armatę o kalibrze 75 mm i jedną haubicę 100 mm oraz karabiny maszynowe^[3]. W ciężkie karabiny maszynowe uzbrojony został także wagon desantowy. Sprzęt był przestarzały^[4]. Pociąg nie dysponował własnym składem gospodarczym. Załoga pociągu liczyła około 60 żołnierzy, głównie elewów szkoły podoficerskiej oraz kilku podchorążych rezerwy^[4]. Nieliczna załoga nie była w stanie zapewnić normalnego funkcjonowania wszystkich urządzeń w warunkach bojowych.

5 września na stacji kolejowej w Podłężu do składu dołączony został zwykły parowóz^[4]. Z Podłęża pociąg skierował się na wschód, przez Bochnię, Brzesko, Tarnów do Dębicy, gdzie przybył wieczorem 7 września^[4][5]. Rano następnego dnia pociąg dotarł na stację kolejową w Tarnobrzegu^[5]. Dowódca pociągu spotkał się na stacji z kpt. Starzewskim z ośrodka zapasowego, ale nie otrzymał żadnych rozkazów^[6]. Tego samego dnia pociąg opuścił Tarnobrzeg, kierując się przez Rozwadów, Nisko, Leżajsk i Przeworsk na Jarosław^[6].

Lotnictwo niemieckie bombardowało go w rejonie Niska, Leżajska i Przeworska^[6][7]. Załoga pociągu naprawiła uszkodzony tor koło Leżajska. 10 września rano pociąg zatrzymał się w odległości 5 km od Jarosławia^[7]. Dalszą jazdę uniemożliwiały blokujące stację transporty i wraki zbombardowanych wagonów^[7]. Około godz. 10 na szosie na południe od torów kolejowych pojawiło się kilkanaście niemieckich czołgów^[7]. Pociąg, po niewielkich manewrach mających na celu poprawę swojego położenia, podjął walkę^[7]. Razem z nim walczyli żołnierze transportu ewakuacyjnego z Niepołomic, dowodzeni przez kpt. Bronisława Koniecznego^[8]. Jeden czołg spłonął, a 4 lub 5 innych zostało uszkodzonych^[9]. Pociąg, zablokowany od przodu i tyłu, nie miał jednak szans na wygranie tej potyczki^[9]. Około godz. 12.30 rozpoczęła ostrzeliwanie pociągu niemiecka artyleria^[9]. Po bezpośrednich trafieniach, na rozkaz dowódcy pociągu, załoga wymontowała zamki dział, a amunicję zatopiono w tendrze parowozu^[10]. Wieczorem większość załogi przeprawiła się przez San i dołączyła do oddziałów prowadzących działania na wschód od rzeki^[10]. Z uwagi na brak materiałów wybuchowych pociągu nie zniszczono^[10]. Sztandar dywizjonu uratował sierżant Hajduk^[10].

• Dowódca pociągu - kpt. Franciszek Pietrzak

• Zastępca dowódcy pociągu - por. rez. Michał Gawroński?^[11]

• trzy platformy Pdks (bez hamulców), na dwu platformach po jednej tankietce TKS i po dwa czołgi Renault FT (prawdopodobnie nieuzbrojone), na trzeciej platformie motocykl Sokół 1000 z wózkiem, kuchnia polowa oraz prawdopodobnie tankietka TKS^[11],
• dwa wagony Kd z budkami hamulcowymi^[11],
• lokomotywa Ti3 nr 14 nieopancerzona nr fabr. 3384 (gospodarcza 2 Dywizjonu PP)^[11],
• wagon KD z budką hamulcową^[11],
• dwa wagony artyleryjskie dwuosiowe każdy z armatą kal. 75 mm wz. 02/26 nr 398624 i nr 398625^[11],
• wagon szturmowy nr 430043 (z wieżyczką obserwacyjną, bez radiostacji)^[11],
• wagon artyleryjski dwuosiowy z haubicą kal. 100 mm wz. 1914/19A typu „warszawskiego” nr 630727^[11].
• uzbrojenie pociągu (prawdopodobne): 1 haubica 100 mm, 2 armaty 75 mm, 14-16 ckm w kazamatach wagonów bojowych, 2-3 tankietki TKS, 4 czołgi Renault FT^[12],

• BronisławB. Konieczny BronisławB., Moje życie w mundurze: czasy narodzin i upadku II Rzeczypospolitej, JadwigaJ. Konieczna-Twardzikowa (red.), IrenaI. Roterman-Konieczna (red.), Kraków: Księgarnia Akademicka, 2005, ISBN 83-7188-693-4, OCLC 830664564 . Brak numerów stron w książce
• Bronisław Konieczny, Mój wrzesień 1939. Pamiętnik z kampanii wrześniowej spisany w obozie jenieckim, Kraków 1999, Biblioteka Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego, ISBN 83-7188-328-5.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.
• Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 1990. ISBN 83-211-1104-1.
• Rajmund Szubański, Polska broń pancerna 1939, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1989, wyd. II poprawione i uzupełnione, ISBN 83-11-07660-X.
• Tadeusz Krawczak, Jerzy Odziemkowski: Polskie pociągi pancerne w wojnie 1939. Wyd. I. Warszawa: Książka i Wiedza, 1987, seria: Biblioteka Pamięci Pokoleń. ISBN 83-05-11723-5.
• Adam Jońca: Polskie pociągi pancerne 1921-1939. Czerwonak: Vesper, 2020. ISBN 978-83-7731-358-9.