Język galela

Galela
Obszar

wyspy Halmahera, Morotai (Moluki Północne, Indonezja)

Liczba mówiących

79 tys. (1990)[1]
30 tys. (1988)[2]

Pismo/alfabet

łacińskie

Klasyfikacja genetyczna
Status oficjalny
Ethnologue 5 rozwojowy↗
Kody języka
ISO 639-3 gbi
IETF gbi
Glottolog gale1259
Ethnologue gbi
BPS 0685 0
WALS gll
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Język galela – język zachodniopapuaski rozprzestrzeniony w prowincji Moluki Północne w Indonezji, zwłaszcza na wyspach Halmahera i Morotai. Według części źródeł posługuje się nim 79 tys. osób[1][3], według niektórych szacunków z lat 80. XX w. ma 30–31 tys. użytkowników[2][4].

Najbardziej wysunięty na północ spośród języków Moluków[5]. Należy do grupy języków północnohalmaherskich (peryferyjna rodzina języków papuaskich) i jest jednym z najczęściej używanych języków tej rodziny. Jest to etniczny język ludu Galela[6], który zamieszkuje przede wszystkim północno-wschodnią część Halmahery[7]. Podobnie jak pozostałe papuaskie języki wyspy został opisany w pracach niderlandzkich misjonarzy[8].

Jest blisko spokrewniony (i częściowo wzajemnie zrozumiały) z językiem tobelo[9]. Lokalnie słynie jako język utworów miłosnych[10]. W piśmiennictwie stosuje się alfabet łaciński[1].

Historia i użycie

Jest dość szeroko rozprzestrzeniony geograficznie, ponadto według publikacji The Papuan languages of East Nusantara and the Bird’s Head ma największą liczbę użytkowników spośród języków północnohalmaherskich[3]. Skupiska ludności Galela odnotowano na różnych wyspach Moluków (m.in. Bacan, Obi, Ternate, Tidore[4], a także Buru[11]). Prawie wszystkie osoby z ludu Galela są wielojęzyczne[6][12]. Ludność ta posługuje się również malajskim Moluków Północnych, który niekiedy służy jako język ojczysty[13]. W niektórych wsiach (mieszanych etnicznie) używane są inne języki (loloda, tobaru, tobelo)[2]. Galela bywa przyswajany przez inne grupy etniczne (w środowiskach wielojęzycznych)[14] lub wykorzystywany jako język utworów literackich (w niektórych wsiach Tobelo)[15]. We wsi Tabobo galela w dużej mierze wyparł tradycyjny język pagu[16].

Jako pierwszy spośród etnolektów północno-wschodnich (North-east Halmaheran) został poddany szczegółowej dokumentacji lingwistycznej. W wyniku działalności holenderskich misjonarzy (od II poł. XIX w.) powstały materiały poświęcone temu językowi: dwa opracowania gramatyczne, słownik, przekłady literatury religijnej i zbiór baśni ludowych[8]. Stał się zarazem jednym z pierwszych dość dokładnie opisanych języków papuaskich[17]. Kolejne badania prowadzono w II poł. XX w., zwłaszcza pod auspicjami Summer Institute of Linguistics[8].

W języku indonezyjskim stworzono opracowanie gramatyczne Morfologi dan sintaksis bahasa Galela (1992)[18]. Dostępne są też pewne materiały tekstowe (O Galelaka yomatekebobicara, 1989), z tekstem indonezyjskim i angielskim[19]. Bliżej opisano lokalny system orientacji przestrzennej, z uwzględnieniem innych języków regionu (Folk Orientation in Halmahera..., 1980)[20].

Wśród Galela w użyciu jest też język indonezyjski[1]. Wpływ systemu edukacji przyczynia się do osłabienia pozycji języka galela[21]. O ile w wielu wsiach język galela pozostaje w użyciu jako język ojczysty i jest przekazywany międzypokoleniowo, to odnotowano, że w miejscowości Duma lokalny malajski zaczął być przyswajany jako język prymarny, przed językiem etnicznym[13]. Dane z lat 80. XX w. sugerują, że rodzimy język zachował się wśród społeczności migranckich[4]. Nietypowa sytuacja panuje we wsi Lemo-Lemo, zamieszkanej przez migrantów Galela, gdzie preferowanym środkiem komunikacji jest język ternate[22][23]. Według doniesień z 2021 r. w Lemo-Lemo język ternate jest wyżej wartościowany i dominuje w większości sfer komunikacji, podczas gdy galela to język o niższym statusie, nieznany młodszym grupom wiekowym[22].

Klasyfikacja i cechy

Należy do rodziny papuaskich języków Halmahery (North Halmahera, NH). Jest blisko spokrewniony z takimi językami jak tobelo, tabaru i loloda, a w dalszej kolejności z sahu i ternate-tidore. C.L. Voorhoeve sklasyfikował galela, tobelo oraz pozostałe języki galela-loloda (Ethnologue) jako dialekty jednego języka „północno-wschodniohalmaherskiego” (North-east Halmaheran), na podstawie analizy zbieżności słownikowych[24]. Nie jest to zgodne z lokalną identyfikacją etniczną, przy czym między tobelo i galela istotnie występuje pewien poziom wzajemnej zrozumiałości[9]. Języki galela i loloda również są w dużej mierze wzajemnie zrozumiałe[25].

C.L. Voorhoeve (1988) nie podał bliższych informacji nt. różnic dialektalnych[2]. Według danych Summer Institute of Linguistics da się wyróżnić cztery dialekty: kadai, kadina, morotai, sopi[5][25]. Laba (loloda południowy) jest bardzo zbliżony do galela[26] i może być kolejnym jego dialektem[1] (tak też sklasyfikował go C.L. Voorhoeve[8]). Lokalnie dialekt ten uchodzi za wariant języka loloda[8]. Język południowej części Morotai jest zdecydowanie pokrewny językowi galela z Halmahery (i jest określany mianem bahasa Galela), choć sami jego użytkownicy identyfikują się jako orang Morotai[27]. Odnotowano też istnienie języka tiana (we wsiach Sarau i Tobelos), który jest uważany za formę mieszaną łączącą języki galela i tobelo[28].

Pośród etnolektów północno-wschodniej Halmahery wyróżnia się utratą finalnych spółgłosek w wyrazach dwusylabowych (cecha ta zbliża go do ternate-tidore). Przykładowo odo – „jeść” (por. tobelo: odomo, z dodatkową finalną samogłoską; pierwotnie wyraz dwusylabowy)[2]. Na poziomie słownictwa występuje warstwa zapożyczeń z języka ternate[29].

System dźwiękowy

Podano za Shelden 1988[30].

Spółgłoski

Fonemy spółgłoskowe języka galela
wargowe dziąsłowe podniebienno-dziąsłowe/
podniebienne		 miękko-
podniebienne		 krtaniowe
laminalne apikalne
zwarte/
zwarto-szczelinowe		 bezdźwięczne ptt͡ʃk
dźwięczne bd̻d̺d͡ʒg
szczelinowe ɸsh
nosowe mnɲŋ
uderzeniowe ɾ
boczne l
półotwarte wj

Samogłoski

Fonemy samogłoskowe języka galela
przednie centralne tylne
przymknięte i u
średnie e o
otwarte a

System zaimków

W języku galela, podobnie jak w części pozostałych języków północnohalmaherskich, istnieją dwa zestawy zaimków wolnych i dwa zestawy prefiksów pronominalnych (zaimkowych)[30][31][32]. Prefiksy pronominalne zostały częściowo utracone przez niektóre języki z tej rodziny (w tym ternate i tidore)[32][33].

niezależnedzierżawczeagenspacjens
1. os. lp. ngohi ai to- i-
lm. inclusivus ngone nanga po- na-
exclusivus ngomi mia mi- mi-
2. os. lp. ngona ani no- ni-
lm. ngini nia ni- ni-
3. os. lp. m. una awi wo- wi-
ż. muna ami mo- mi-
lm. ludzie ona manga yo- ya-
inne i ma i- ḋa-

Porównanie leksykalne

Porównanie przykładowego słownictwa w językach północnohalmaherskich (Wada 1980 ↓, s. 510–524):

polski indonezyjski galela loloda tobelo ternate
bać się takut modo(*ng) modongo modongo kolofino
co apa okia okia okia koa
człowiek orang nyawa nyawa nyawa mancía
duży besar lamo(*k) lamoko amoko lamo
imię nama ronga romanga romanga ronga
jeść makan oḋo(*m) ojomo oŷomo oho
kobieta perempuan ngopedeka ngowejeka ngoheka foheka
mały kecil ece ceceke eteki ici
mężczyzna laki-laki yanau (*naur) nauru nauru nonau
nos hidung ngunu(*ng) ngunungu ngunungu ngun
pies anjing kaso kaso kaho kaso
pięć lima motoha motoa motoa romtoha
siedem tujuh tumudingi tumudingi tumidi tumdí
ucho telinga ngau(*k) ngauku ngauku ngau
włosy rambut hutu utu utu hutu
wypowiadać sebut temo temo temo waje

Przypisy

  1. 1 2 3 4 5 M. Paul Lewis, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Galela, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 18, Dallas: SIL International, 2015 [zarchiwizowane z adresu 2016-10-07] (ang.).
  2. 1 2 3 4 5 Voorhoeve 1988 ↓, s. 186.
  3. 1 2 Holton i Klamer 2018 ↓, s. 573.
  4. 1 2 3 Yosafat Etha, O bi namo ma ronga isigo galelaka, Ambon: Universitas Pattimura / Summer Institute of Linguistics, 1985, s. 4, OCLC 17663020 [dostęp 2023-01-04] (indonez. • ang.).
  5. 1 2 Taber 1996 ↓, s. 5.
  6. 1 2 Shelden 1991 ↓, przyp. 1, s. 171.
  7. ↑ Michaił Anatoljewicz Czlenow, Galeła, [w:] Walerij Aleksandrowicz Tiszkow (red.), Narody i rieligii mira: encykłopiedija, Moskwa: Bolszaja rossijskaja encykłopiedija, 1998, s. 130–131, ISBN 978-5-85270-155-8, OCLC 40821169 [dostęp 2024-07-18] (ros.).
  8. 1 2 3 4 5 Voorhoeve 1988 ↓, s. 187.
  9. 1 2 Gary Holton, Tobelo, München: Lincom Europa, 2003 (Languages of the World / Materials 328), s. 2, ISBN 978-3-89586-706-4, OCLC 52602506 (ang.).
  10. ↑ Paul Michael Taylor, The Folk Biology of the Tobelo People: A Study in Folk Classification, Washington: Smithsonian Institution Press, 1990 (Smithsonian Contributions to Anthropology 34), s. 15, DOI: 10.5479/si.00810223.34.1, ISBN 978-0-8357-4325-9, OCLC 490529608 [dostęp 2023-04-18] (ang.).
  11. ↑ Grimes 2000 ↓, s. 92.
  12. ↑ Shelden 1986 ↓, przyp. 1, s. 246.
  13. 1 2 Galela in Indonesia. Joshua Project. [dostęp 2022-08-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-08-16)]. (ang.).
  14. ↑ Bujang 2005 ↓, s. 74.
  15. ↑ E.J.F. Rugebregt i inni, Struktur Bahasa Tobelo, Jakarta: Pusat Pembinaan dan Pengembangan Bahasa, Departemen Pendidikan dan Kebudayaan, 1986, s. 7, OCLC 14633890 [dostęp 2023-09-13] [zarchiwizowane z adresu 2023-09-13] (indonez.).
  16. ↑ Muhamad Hisyam i inni, Vitalitas bahasa Pagu, Jakarta: Pusat Penelitian Kemasyarakatan dan Kebudayaan, Lembaga Ilmu Pengetahuan Indonesia (PMB-LIPI), 2012, s. 52–53, ISBN 978-602-221-209-6, OCLC 879572219 (indonez.).
  17. ↑ Stephen A. Wurm, Papuan Languages of Oceania, Tübingen: Narr, 1982 (Ars linguistica 7), s. 204, ISBN 978-3-87808-357-3, OCLC 8592292 [dostęp 2022-05-16] (ang.).
  18. ↑ Wattimury, Tetelepta i Kakerissa 1992 ↓.
  19. ↑ Yosafat Etha i inni, O Galelaka yomatekebobicara = Percakapan-percakapan bahasa Galela = Galela conversations, Ambon: Universitas Pattimura / Summer Institute of Linguistics, 1989, OCLC 22860725 [dostęp 2022-09-27] (ang. • indonez.).
  20. ↑ Shuji Yoshida, Folk Orientation in Halmahera with Special Reference to Insular Southeast Asia, [w:] Ishige Naomichi (red.), The Galela of Halmahera: A Preliminary Survey, Osaka: National Museum of Ethnology, 1980 (Senri Ethnological Studies 7), s. 19–88, DOI: 10.15021/00003412, ISSN 1340-6787, OCLC 10019582 [zarchiwizowane z adresu 2023-04-18] (ang.).
  21. ↑ Wattimury, Tetelepta i Kakerissa 1992 ↓, s. 2.
  22. 1 2 Dahrun Sarif, Umar Hi. Rajab. Dari bahasa Galela ke bahasa Ternate (studi tentang pergeseran bahasa pada masyarakat tutur bahasa Galela di desa Lemo-Lemo). „Humano: Jurnal Penelitian”. 12 (1), s. 44–53, 2021. DOI: 10.33387/hjp.v12i1.3282. ISSN 2597-9213. [dostęp 2023-05-24]. (indonez.).
  23. ↑ Dirk Teljeur, The symbolic system of the Giman of South Halmahera, Dordrecht–Providence: Foris Publications, 1990 (Verhandelingen van het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde 142), s. 202, DOI: 10.1515/9783111672380, ISBN 978-9-06-765460-9, ISBN 978-3-11-167238-0, OCLC 1110710205 (ang.).
  24. ↑ Voorhoeve 1988 ↓.
  25. 1 2 Barbara Grimes, West Papuan languages, [w:] William Frawley (red.), International Encyclopedia of Linguistics: 4-Volume Set, wyd. 2, Oxford–New York: Oxford University Press, USA, 2003, s. 4:363–364, DOI: 10.1093/acref/9780195139778.001.0001, ISBN 978-0-19-513977-8, OCLC 51478240 (ang.).
  26. ↑ Taber 1996 ↓, s. 7. Cytat: Bahasa Laba sangat dekat hubungannya dengan bahasa Galela, sehingga penutur-penuturnya dapat mengerti sedikit bahasa Galela bila mereka mendengarnya.
  27. ↑ Ibrahim 2017 ↓, s. 76, 77.
  28. ↑ Voorhoeve 1988 ↓, s. 202.
  29. ↑ Andrew Dalby, Dictionary of Languages: The definitive reference to more than 400 languages, London: A & C Black, 2004, s. 620, ISBN 978-1-4081-0214-5, OCLC 842286334 (ang.).
  30. 1 2 Howard Shelden, Transitivity and Galela pronominal reference, SIL International, 1998 (SIL Electronic Working Papers 1998–005) [dostęp 2022-09-20] (ang.).
  31. ↑ M.J. van Baarda, Het Lòda’sch, in vergelijking met het Galela’sch dialect op Halmaheira, „Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde van Nederlandsch-Indië”, 56 (3/4), 1904, s. 317–496 (niderl.).
  32. 1 2 Gary Holton, The rise and fall of semantic alignment in North Halmahera, Indonesia, [w:] Mark Donohue, Søren Wichmann (red.), The Typology of Semantic Alignment, Oxford–New York: Oxford University Press, 2008, s. 252–276, DOI: 10.1093/acprof:oso/9780199238385.003.0010, ISBN 978-0-19-923838-5, OCLC 1166777937 (ang.).
  33. ↑ Clemens L. Voorhoeve, Contact-induced change in the non-Austronesian languages in the north Moluccas, Indonesia, [w:] Tom Dutton, Darrell T. Tryon (red.), Language Contact and Change in the Austronesian World, Berlin–New York: Walter de Gruyter, 1994 (Trends in Linguistics: Studies and Monographs 77), s. 649–674, DOI: 10.1515/9783110883091.649, ISBN 978-3-11-088309-1, OCLC 853258768 (ang.).

Bibliografia

  • Agus Salim Bujang, Primordialisme sebagai strategi, [w:] M. Rahmi Husen, Herman Oesman (red.), Potret gelisah negeri pinggiran: perspektif kritis atas Maluku Utara, Ternate: Pustaka Foshal, 2005, s. 69–83, ISBN 979-99237-0-0, OCLC 62118574 (indonez.).
  • Charles E. Grimes, Defining speech communities on Buru Island: a look at both linguistic and non-linguistic factors, [w:] Charles E. Grimes (red.), Spices from the East: Papers in Languages of Eastern Indonesia, Canberra: Pacific Linguistics, Research School of Pacific and Asian Studies, Australian National University, 2000 (Pacific Linguistics 503), s. 73–103, DOI: 10.15144/PL-503.73, ISBN 978-0-85883-460-6, OCLC 46827844 (ang.).
  • Gary Holton, Marian Klamer, The Papuan languages of East Nusantara and the Bird’s Head, [w:] Bill Palmer (red.), The Languages and Linguistics of the New Guinea Area: A Comprehensive Guide, Berlin–Boston: Walter de Gruyter, 2018 (The World of Linguistics 4), s. 569–640, DOI: 10.1515/9783110295252-005, ISBN 978-3-11-029525-2, OCLC 1041880153 [dostęp 2023-04-17] (ang.).
  • Marwia Hi. Ibrahim, Fonologi Isolek Non-Austronesia di Pulau Morotai, „Gramatika: Jurnal Ilmiah Kebahasaan dan Kesastraan”, 5 (1), 2017, s. 75–89, DOI: 10.31813/gramatika/5.1.2017.96.75--89, ISSN 2599-3283 (indonez.).
  • Deidre Shelden, Topical and non-topical participants in Galela narrative discourse, [w:] Papers in Papuan Linguistics No. 25, Canberra: Department of Linguistics, Research School of Pacific Studies, Australian National University, 1986 (Pacific Linguistics A-74), s. 233–248, DOI: 10.15144/PL-A74.233, ISBN 978-0-85883-338-8, OCLC 468324135 (ang.).
  • Howard Shelden, Galela pronominal verb prefixes, [w:] Tom Dutton (red.), Papers in Papuan Linguistics No. 1, Canberra: Department of Linguistics, Research School of Pacific Studies, Australian National University, 1991 (Pacific Linguistics A-73), s. 161–175, DOI: 10.15144/PL-A73.161, ISBN 978-0-85883-393-7, OCLC 767987540 [dostęp 2022-09-20] (ang.).
  • Mark Taber (red.), Atlas bahasa tanah Maluku, Ambon: Pusat Pengkajian dan Pengembangan Maluku, Universitas Pattimura / Summer Institute of Linguistics, 1996, ISBN 979-8132-90-4, OCLC 40713056 [dostęp 2023-09-12] (indonez.).
  • Clemens L. Voorhoeve, The languages of the North Halmaheran stock, [w:] Papers in New Guinea linguistics. No. 26, Canberra: Department of Linguistics, Research School of Pacific Studies, Australian National University, 1988 (Pacific Linguistics A-76), s. 181–209, DOI: 10.15144/PL-A76.181, ISBN 0-85883-370-0, OCLC 220535054 [dostęp 2022-08-08] (ang.).
  • Yuiti Wada, Correspondence of consonants in North Halmahera languages and the conservation of archaic sounds in Galela, [w:] Ishige Naomichi (red.), The Galela of Halmahera: A Preliminary Survey, Osaka: Museum of Ethnology, 1980 (Senri Ethnological Studies 7), s. 497–529, DOI: 10.15021/00003425, ISSN 1340-6787, OCLC 10019582 (ang.).
  • E. Wattimury, J. Tetelepta, O. Kakerissa, Morfologi dan sintaksis bahasa Galela, Jakarta: Pusat Pembinaan dan Pengembangan Bahasa, Departemen Pendidikan dan Kebudayaan, 1992, ISBN 979-459-280-3, OCLC 29410202 [dostęp 2023-01-03] [zarchiwizowane z adresu 2023-01-03] (indonez.).
  • David M. Eberhard, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Galela-Loloda, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 25, Dallas: SIL International, 2022 [dostęp 2022-09-27] [zarchiwizowane z adresu 2022-09-27] (ang.).

Linki zewnętrzne

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.