Język ternate

Język ternate (indonez. bahasa Ternate)^[a] – język używany w północnej części Moluków w Indonezji (na północ od obszaru języka tidore), należący do niewielkiej rodziny północnohalmaherskiej^[4]. Jest to rodzimy język grupy etnicznej Ternate^[5]. Wraz z pozostałymi językami północnohalmaherskimi (peryferyjna grupa języków papuaskich) tworzy enklawę w obszarze zdominowanym przez rodzinę języków austronezyjskich^[6][7].

Jest rozpowszechniony w indonezyjskiej prowincji Moluki Północne, zwłaszcza na wyspach Ternate i Hiri, Talimau i Moari (w grupie wysp Kayoa), w niektórych zakątkach północno-zachodniej Halmahery^[b], a także wśród skupisk ludności Ternate na wyspach Bacan i Obi^[8][9]. Według danych szacunkowych z lat 80. XX w. posługiwało się nim wówczas nim 42 tys. ludzi, dla których był językiem ojczystym, a przynajmniej 20 tys. osób znało go jako dodatkowy (drugi) język^[2][10].

Historycznie był głównym językiem Sułtanatu Ternate, regionalnej potęgi politycznej. Pełnił funkcję lingua franca północnych Moluków, a także stanowił źródło zapożyczeń we wschodniej Indonezji. Współcześnie w roli lingua franca zastępują go niespokrewnione odmiany malajskiego (o pochodzeniu austronezyjskim): malajski wyspy Ternate i indonezyjski^[11] [12]. Uważany za zagrożony wymarciem, intensywność jego użycia wśród mieszkańców Ternate zmalała na skutek presji ze strony powyższych języków^[13] . W szerszym użyciu zachował się jedynie w odrębnej kulturowo północnej części wyspy^[14]. Wskutek kontaktu językowego przejął wiele austronezyjskich cech gramatyki^[15].

W ternate zidentyfikowano zapożyczenia leksykalne z malajskiego, portugalskiego, niderlandzkiego, angielskiego i jawajskiego^[16]. Za pośrednictwem malajskiego zapożyczył słownictwo z obszaru Azji Południowej^[17]. W okresie od XVI do XVII w. państwo Ternate znajdowało się pod kontrolą portugalską^[18]. Na wyspie Ternate był niegdyś używany język kreolski na bazie portugalskiego („ternateño”)^[19]. Kontakt z językiem niderlandzkim od XVII w. doprowadził do przejęcia przez ternate warstwy słownictwa europejskiego, które następnie przenikło do innych języków Moluków i miejscowych odmian malajskiego^[20].

C.L. Voorhoeve (1988) sklasyfikował ternate i tidore jako dialekty jednego języka ternate-tidore^[9]. W innej pracy (1994) wyróżnił „język ternate” z dialektami ternate i tidore^[21]. Dość podobnie postąpili autorzy indonezyjskiej publikacji Peta Bahasa, zaliczając tidore do dialektów języka ternate^[22].

Należy do rodziny języków północnohalmaherskich (North Halmahera, NH), toteż łączą go związki z językami Halmahery i językiem sąsiedniej wyspy Tidore (na południe od Ternate)^[23] [24]. Języki NH są spokrewnione nie z większością języków Indonezji, lecz z pewnymi językami północno-zachodniej Nowej Gwinei; znalazły się w propozycji rodziny zachodniopapuaskiej^[6][25]. Ternate i tidore są jednymi z najmniej konserwatywnych reprezentantów rodziny północnohalmaherskiej, jeśli chodzi o zachowanie cech nieaustronezyjskich^[26].

Ternate jest bardzo bliski językowi tidore, do tego stopnia, że oba etnolekty bywają rozpatrywane jako odmiany jednego języka (choć nie odpowiada to czynnikom etniczno-politycznym). Według analizy leksykostatystycznej, którą przeprowadził C.L. Voorhoeve, 80% podstawowego słownictwa tych języków stanowią formy pokrewne, a dostępne informacje sugerują, że obie grupy ludności rozumieją się między sobą^[9]. Występują między nimi systematyczne różnice dźwiękowe, a także stosunkowo niewielkie różnice w słownictwie i wyrazach gramatycznych (takich jak zaimki)^[27]. Jak sugeruje John Bowden, rozgraniczenie języków ternate i tidore ma podłoże socjopolityczne, związane z istnieniem dwóch sułtanatów Ternate i Tidore^[28][29]. Pomimo bliskiego pokrewieństwa językowego społeczności Ternate i Tidore pozostają etnicznie odrębne i przywiązują wagę do swojej tożsamości^[30]. Zróżnicowanie wewnętrzne języka ternate (dialektalne i pokoleniowe), w obrębie wyspy Ternate i na innych obszarach jego użycia, nie zostało bliżej zbadane, lecz odnotowano drobne różnice w zakresie cech dźwiękowych i form dzierżawczych^[31].

Dokładne związki ternate i tidore z innymi przedstawicielami rodziny północnohalmaherskiej nie zostały jednoznacznie określone. Niewykluczone, że są najbliżej spokrewnione z językiem sahu z zachodniej Halmahery, co współbrzmi z lokalną tradycją, zakładającą migrację z miejscowości Jailolo^[32]. W istocie języki ternate-tidore i sahu dzielą ze sobą pewne wspólne cechy fonologiczne i słownikowe^[33]. Niemniej w 1983 r. Voorhoeve bliżej powiązał sahu z pozostałymi językami Halmahery (aniżeli z ternate-tidore). Języki ternate-tidore i sahu łączy także szereg podobieństw typologicznych, co jest skutkiem postępujących zmian językowych^[34].

Na poziomie gramatyki ternate wykazuje silne wpływy austronezyjskie, wynikające z wielowiekowego kontaktu językowego^[15][35]. Doszło do utraty niektórych cech charakterystycznych dla języków północnohalmaherskich. Z punktu widzenia typologii ternate przypomina język malajski (szyk zdania SVO – podmiot orzeczenie dopełnienie, zredukowana morfologia fleksyjna)^[36]. Wskutek oddziaływania z jego strony odmiana czasownika, w innych językach rodziny wysoce rozbudowana, uległa wyraźnemu uproszczeniu^[37]. Formy czasowników w języku ternate nie wyrażają dopełnienia, ale nadal informują o podmiocie. W pełni zachował się z kolei szyk konstrukcji dzierżawczych possessor-possessum (określnik dzierżawczy zajmuje miejsce przed rzeczownikiem określanym)^[38]. W ternate znany jest też rodzimy system klas rzeczowników^[39][40].

Szyk zdania SVO jest stosunkowo rzadki w rodzinach języków papuaskich^[41]. Prawdopodobnie został zapożyczony ze źródła austronezyjskiego (zakłada się, że pierwotnie miał on postać SOV); cecha ta była zakorzeniona już na początku XVII w. Wraz z pojawieniem się porządku SVO poimki ustąpiły miejsca przyimkom^[42]. Analogiczne zmiany zaszły nie tylko w tidore, ale również w języku sahu i odosobnionym języku moi (zachodniomakiańskim)^[42][43]. Pomimo zaniku szyku SOV w ternate i tidore utrzymują się cechy języków typu SOV, w tym obecność spójników zajmujących pozycję finalną w zdaniu składowym^[44].

Piśmiennictwo w języku ternate zostało zapoczątkowane w XV wieku (lub wcześniej). O ile historycznie wykształcił tradycję literacką na bazie pisma arabskiego (wraz z nadejściem islamu)^[45][46], to współcześnie do jego zapisywania stosuje się alfabet łaciński (w ortografii indonezyjskiej)^[47]. Języki ternate i tidore jako jedyne nieaustronezyjskie języki regionu (tzw. języki papuaskie) posiadały formą pisaną przed przybyciem Europejczyków^[45][48]. Pozostałe języki północnohalmaherskie wypracowały piśmiennictwo dopiero po nadejściu misjonarzy chrześcijańskich (II poł. XIX w.), którzy poświęcili się ich badaniom i tłumaczeniu Biblii^[49]. Wcześniej w roli języków pisanych, również w innych zakątkach regionu, występowały wyłącznie języki ternate i tidore^[50]. Najstarszy zachowany dokument w języku ternate powstał w XVII wieku^[51]. Ponadto z Sułtanatu Ternate pochodzą wczesne zabytki piśmiennictwa malajskiego, w postaci listów zaadresowanych do króla Portugalii (XVI w.)^[52]. Pod względem stylu i gramatyki teksty te wyróżniają się tym, że zawierają pewne naleciałości z języka ternate, co świadczy o niedoskonałej znajomości malajskiego wśród piszących^[53]. Pismo w grafice arabskiej wyszło z obiegu w XX w., wraz z osłabieniem się pozycji rodzimego języka^[7][54].

Język ternate wpłynął na leksykę kontaktowych odmian języka malajskiego i innych języków wschodniej Indonezji, w tym języków austronezyjskich^[55]. Wynika to z ekspansji wpływów Sułtanatu Ternate w części Archipelagu Malajskiego (od wyspy Mindanao na północy do Sumbawy na południu), w okresie od XVI do XVII w.^[56] Liczne pożyczki z tego języka występują nie tylko w miejscowym wariancie malajskiego, ale również w malajskim papuaskim (używanym w zachodniej części Nowej Gwinei) i malajskim miasta Manado^[57][c]. Jako język Sułtanatu Ternate rzutował na słownictwo pozostałych języków północnohalmaherskich, zwłaszcza języka sahu^[49][58]. W dużej mierze ukształtował warstwę słów alus (rejestr wysoki) w austronezyjskim języku taba^[59] oraz podobny rejestr w sąsiednim języku moi (oba z wyspy Makian)^[60]. W kontakt z językiem ternate weszły też języki Moluków centralnych^[61]. Pożyczki z ternate znalazły się również w językach północnego i centralnego Sulawesi^[56] oraz okolic (np. w języku sangir, używanym na wyspach Sangihe^[62]). Języki północnego Sulawesi zapożyczyły z ternate wiele wyrazów związanych z władzą królewską i administracją^[63]. Prefiks maku-, formujący czasowniki wzajemnościowe (recyprokalne), przedostał się do prawie wszystkich odmian malajskiego we wschodniej Indonezji (w postaci baku-), a także do niektórych odmian zachodnich^[64]. Ternate użyczył słownictwa holenderskiego różnym językom Moluków i lokalnym odmianom malajskiego^[20]. Ternate jest uważany za prawdopodobny substrat, który miał udział w rozwoju jednej z odmian języka chavacano (ternateño) na Filipinach. W ternateño zachowało się jednak bardzo niewiele śladów języka ternate^[65][66].

Odgrywa istotną rolę w tradycyjnych kulturach północnej Halmahery, zwłaszcza jako źródło zapożyczeń i utworów obrzędowych; jego użycie tradycyjne utrzymywało się jeszcze w końcowych dekadach XX w.^[67] Przynajmniej do lat 70. był stosowany w interakcjach ponadlokalnych (jako język drugi) w tej części kraju^[68]. Wśród ludności północnej Halmahery (m.in. Tobelo) jego zmodyfikowana postać (neo-Ternatese) przyjęła się jako język rytualny, tj. rejestr właściwy dla tradycyjnych pieśni, magicznych formuł i konsultacji małżeńskich^[69]. W języku tobelo zasoby ternate posłużyły do tworzenia imion, toponimów, nazw roślin i zwierząt oraz nazw związanych z techniką^[70]. Podobną rolę obrzędową spełnia u społeczności Sahu, historycznie blisko związanej z Ternate^[71][72]. Wśród ludu Kao zaobserwowano użycie języka ternate w ustnych dziełach literackich^[73]. Również w kulturach ludów południowej Halmahery (takich jak Gimán) przypisywano duże znaczenie temu językowi (czerpiąc z niego powiedzenia czy wykorzystując go w poezji)^[74].

Wyspa Ternate uległa modernizacji jako pierwsza w archipelagu Moluków, a wśród grupy etnicznej Ternate bardzo wcześnie zakorzenił się język malajski. Świadectwa historyczne sugerują, że malajski był znany za czasów Magellana (czyli na długo przed powstaniem państwowości indonezyjskiej)^[75]. Malajski został wprowadzony w wyniku kontaktów handlowych, zyskując na znaczeniu jako środek komunikacji międzyetnicznej (lingua franca)^[76][77]. Ze względu na długookresowe kontakty językowe i wielojęzyczność ludności w języku ternate zaznaczyły się wpływy malajsko-indonezyjskie, które często sięgają podstawowej warstwy słownikowej (dotyczą również liczebników czy dni tygodnia)^[78]. Pożyczki malajskie mają długą historię, bo zostały odnotowane także we wczesnych materiałach tekstowych z XVII w.^[78][79] Znaczące są też zmiany gramatyczne, które nastąpiły w ternate pod wpływem malajskiego i innych języków austronezyjskich, w tym zanik wysoce syntetycznej morfologii czasownika^[36][37].

Niegdyś język ternate funkcjonował jako regionalna lingua franca, obok malajskiego. Prawdopodobnie zadomowił się równolegle z malajskim w XVII w., w okresie istnienia sułtanatów Ternate i Tidore^[80]. Był rozumiany przez grupy ludności, które znajdowały się pod wpływem Sułtanatu Ternate, a niektóre z nich przejęły go w związku z konwersją na islam^[12][81]. Na przełomie XIX i XX w. przyczynił się do zaniku etnolektu ibu, jednego z języków Halmahery^[82]. Pod koniec lat 50. XX w. wciąż służył jako główny język miasta Ternate, z wyłączeniem społeczności migranckich^[56].

W niepodległej Indonezji wcześniej dominujący język ternate zaczął ustępować miejsca lokalnemu malajskiemu^[83]. Wraz ze zmianami w demografii doszło do redukcji przekazu międzypokoleniowego i obniżenia znaczenia tego pierwszego języka. Miasto Ternate, jako ośrodek handlu i edukacji, przyciągnęło bowiem migrantów z różnych zakątków kraju i środowisk językowych, a co za tym idzie – wzrosła rola malajskiego, który zdominował wszelkie sfery życia^[84]. Autochtoniczny język ternate został zepchnięty do roli języka ustnego, o niskiej randze społecznej^[7][85]. Wraz z ekspansją malajskiego przestał wywierać nacisk na inne języki północnych Moluków^[83][86].

Malajski wyspy Ternate^[d] to główny język ludności miasta Ternate oraz lingua franca znacznej części wyspy Ternate, gdzie język ternate pozostaje w użyciu jako język etniczny^[87]. Zaobserowano, że lokalny malajski jest powszechnie przyswajany jako język prymarny (podstawowy), przed językiem etnicznym^[13] [88]. Poziom znajomości i użycia rodzimego języka ternate różni się w zależności od lokalizacji. Językiem ternate posługują się przede wszystkim mieszkańcy północnych obszarów wyspy, co odzwierciedla historycznie ugruntowaną granicę kulturową^[14]. Na południu przeważa natomiast ludność napływowa, która jest słabo związana z tradycją grupy etnicznej Ternate i na co dzień nie używa języka ternate^[89]. Różnie przedstawia się także intensywność użycia ternate na poziomie poszczególnych miejscowości wyspy; według informacji z końca lat 90. XX w. najsilniejszą pozycję jako żywy środek komunikacji ma we wsiach oddalonych od miasta, aczkolwiek niekoniecznie pośród wszystkich grup wiekowych^[90].

W środkach masowego przekazu (radiu i telewizji) i mediach społecznościowych największe znaczenie mają odmiany malajskiego, w tym język indonezyjski i malajski wyspy Ternate^[91]. Funkcję języka edukacji i języka pisanego pełni język indonezyjski, zapisywany alfabetem łacińskim^[54]. Rolę pomocniczą w szkołach odgrywa malajski wyspy Ternate^[92]. W nieformalnej komunikacji pisanej (w tym internetowej) preferowany jest lokalny malajski, ze sporadycznym użyciem języka ternate^[91]. Oprócz tego język ternate jest wykorzystywany w rodzimych obrzędach, tradycji literatury ustnej i utworach muzycznych^[93].

Wśród ludności Ternate powszechne jest mieszanie kodów (odmian malajskiego i ternate)^[78][94]. Na wyspie Ternate wykształcił się wręcz bliżej nieokreślony język mieszany, który łączy rodzime słownictwo z morfosyntaktyką malajską^[95]. Jest używany w pewnych sytuacjach społecznych (np. obrzędach) przez młodsze osoby, które w dzieciństwie w ogóle nie przyswoiły języka ternate^[96].

Jest konsekwentnie klasyfikowany jako język zagrożony wymarciem, zarówno przez źródła indonezyjskie^[97][98], jak i zagraniczne^[1][99]. Na pocz. XXI w. podjęto działania na rzecz wzmocnienia żywotności języka ternate, m.in. poprzez wprowadzenie go do szkół (od 2010 r.), opracowanie materiałów dydaktycznych i koordynację wydarzeń kulturalnych (w tym konkursów). Przeszkodami dla rewitalizacji są m.in. nieoptymalny charakter nauczania (nieskuteczność stosowanych metod, brak długoterminowej systematyczności w organizacji zajęć) oraz niesprzyjające warunki społeczne i rodzinne dla codziennego posługiwania się tym językiem (poza zajęciami)^[100]. Do wysiłków rewitalizacyjnych dołączyły nieformalne inicjatywy w postaci bezpłatnych kursów językowych^[97].

Język ternate nie został dobrze udokumentowany^[101]. Wczesne poświęcone mu materiały pochodzą z XIX wieku, a pierwsze (skrótowe) opracowanie gramatyczne (sporządzone w 1958 roku) ukazało się w 1991 roku^[102].

Istnieje kilka opisów jego gramatyki i słownictwa:

• (1917) Kitab arti logat Ternate; Woordenlijst van het Ternatesch (met Maleisch-Nederlandsche verklaringen)^[103]
• (1983) Struktur bahasa Ternate^[104] [e]
• (1991) The Ternate Language^[105] 
• (1994) Struktur bahasa Ternate^[106]
• (2001) A Descriptive Study of the Language of Ternate, the Northern Moluccas, Indonesia^[107] 
• (2009) Kamus Ternate-Indonesia^[108]

Spis słów zawiera także publikacja:

• (1890) Bijdragen tot de kennis der residentie Ternate^[109] 

Zebrano pewne teksty w języku ternate:

• (1930) Ternate’sche teksten^[110]

Podano za Hayami-Allen 2001 ↓, s. 23–27.

Spółgłoski

Samogłoski

Podano za Hayami-Allen 2001 ↓, s. 218–219.

Formy ngana i ngoni (starsza forma zaimka ngon^[111]) zostały zapożyczone przez język malajski Moluków Północnych^[112]. W języku ternate funkcjonują także formy wyrażające uniżenie i szacunek do odbiorcy: fangare (1. os. lp. m.), fajaru (1. os. lp. ż.), ngon (2. os. lm. w funkcji lp.). Zaimki fangare i fajaru można łączyć z ngom, tworząc uprzejme formy 1. os. lm. (fangare ngom, fajaru ngom)^[113]. Zaimek ana występuje również jako forma liczby pojedynczej: grzecznościowa lub neutralna pod względem płci^[114].

Przykładowe zdania z wykorzystaniem powyższych zaimków osobowych^[115]:

Kitab ne fangare tohaka se mina – „Dałem jej tę książkę”,

Kitab ne fajaru tohaka se mina – „Dałam jej tę książkę”,

Kitab ne ngana nohaka se mina – „Dałeś(-aś) jej tę książkę”.

W zdaniu zaimek można pominąć^[115]:

Kitab ne tohaka se mina – „Dałem(-am) jej tę książkę”,

Kitab ne nohaka se mina – „Dałeś(-aś) jej tę książkę”.

Możliwe są także konstrukcje, w których czasownik występuje w formie podstawowej^[116]:

Fangare waro ua – „Nie wiem” (forma męska),

Fangare lefo raima – „Już napisałem”.

Zaimki 1. os. lp. fangare i fajaru, rozróżniające płeć mówiącego, są charakterystyczne dla języków ternate i tidore^[117][118]. Występowanie takich form (zwłaszcza przy braku podobnego rozróżnienia w 2. os.) to cecha stosunkowo rzadka, choć spotykana w językach świata^[119]. Użycie form fangare i fajaru zarejestrowano również w niektórych językach Halmahery (kao, gamkonora)^[120][121].

Porównanie podstawowego słownictwa w językach północnohalmaherskich (Wada 1980 ↓, s. 510–524):

Przykładowe różnice między językiem ternate a językiem tidore (Hayami-Allen 2001 ↓, s. 217, 221):

• Ternate. Endangered Languages Project. [dostęp 2023-06-03]. (ang.).
• Ternate. Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology. [dostęp 2023-11-13]. (ang.).
• Wordlist – Ternate. The ASJP Database. [dostęp 2024-07-06]. (ang.).
• Ternate language and alphabet. Omniglot. [dostęp 2024-09-20]. (ang.).
• Piotr Kozłowski: Tok Pisin i Hiri Motu (Hekatoglot 17/100). Woofla: Świat Języków Obcych, 2022-04-07. [dostęp 2022-08-16]. (pol.).