Język turkmeński

Türkmençe
Түркменче
Obszar

Turkmenistan, Iran, Afganistan, Turcja i inne

Liczba mówiących

6,8 miliona[1]

Pismo/alfabet

łacińskie (alfabet turkmeński)

Klasyfikacja genetyczna
Status oficjalny
język urzędowy Turkmenistan
Ethnologue 1 narodowy↗
Kody języka
ISO 639-1 tk
ISO 639-2 tuk
ISO 639-3 tuk
IETF tk
Glottolog turk1304
Ethnologue tuk
GOST 7.75–97 тук 695
WALS tkm
SIL TCK
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata
Wikipedia w języku turkmeńskim
Słownik języka turkmeńskiego
w Wikisłowniku
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Język turkmeński (türkmençe, түркменче lub türkmen dili, түркмен дили) – język z oguzyjskiej grupy rodziny języków turkijskich. W Turkmenistanie posługuje się nim ok. 3,8 mln ludzi, poza tym ok. 3 mln w innych państwach: Afganistan (500 tys.), Iran (2 mln) i Turcja (1 tys.).

Standard języka turkmeńskiego używany w Turkmenistanie bazuje na dialekcie tekińskim, podczdas gdy Turkmeni w Iranie przeważająco posługują się odmianą jomudzką, a w Afganistanie – ersaryjską[2]. W odróżnieniu od innych języków oguzyjskich, język turkmeński zachował wiele archaicznych praoguzyjskich cech, włącznie z fonemiczną długością samogłosek[3].

Historia

W okresie radzieckim, zwłaszcza po 1940 r., w wyniku przejścia na język rosyjski w obrębie oficjalnej dokumentacji, szkolnictwa wyższego i nauki, język turkmeński tracił na popularności a też zapożyczył ogrom słów z języka rosyjskiego, które często łamały zasadę harmonii samogłosek[4]. Po uzyskaniu niepodległości przez Turkmenistan zrezygnowano z alfabetu cyrylickiego a też podejmowano systematyczne działania, mające na celu usunięcie z języka rusycyzmów[5].

Alfabet

Oficjalnym systemem zapisu języka turkmeńskiego (od 1991 r.) jest specjalnie przystosowany alfabet łaciński.

Język turkmeński bywa także zapisywany cyrylicą lub alfabetem arabskim.

Obowiązujący alfabet turkmeński wygląda następująco[6][7]:

A a B b Ç ç D d E e Ä ä F f
G g H h I i J j Ž ž K k L l
M m N n Ň ň O o Ö ö P p R r
S s Ş ş T t U u Ü ü W w Y y
Ý ý Z z

Fonetyka

Spółgłoski

W języku turkmeńskim jest 19 spółgłosek, choć jeszcze niektóre (podane w nawiasach) występują w zapożyczeniach z języka rosyjskiego, arabskiego i perskiego[8].

Wargowe Przedniojęzykowo-dziąsłowe Międzyzębowe Zadziąsłowe/

palatalne

 Miękkopodniebienne Krtaniowe
Nosowe m n ŋ
Zwarte bezdźwięczne p t (c) k
dźwięczne b d ɡ
Zwarto-szczelinowe bezdźwięczne (f) t͡ʃ
dźwięczne (v) d͡ʒ
Szczelinowe bezdźwięczne (s) θ ʃ (x) h
dźwięczne (z) ð (ʒ)
Aproksymanty l j w
Uderzeniowe ɾ

Język turkmeński charakteryzuje się występowaniem spółgłosek międzyzębowych [θ] i [ð][9] (które w języku angielskim zapisują się jako th).

Samogłoski

Turkmeński system samogłoskowy składa się z 16 fonemów[8] i obecne jest zjawisko iloczasu, którego nie odzwierciedla jednak ortografia, i harmonii samogłosek[10]. Akcent zazwyczaj pada na ostatnią sylabę rdzenia wyrazu[11].

Przednie Centralne Tylne
Niezaokrąglone Zaokrąglone Niezaokrąglone Niezaokrąglone Zaokrąglone
krótkie długie krótkie długie krótkie długie krótkie długie krótkie długie
Przymknięte ɪ ⟨i⟩ ɪː ⟨i⟩ ʏ ⟨ü⟩ ʏː ⟨ü⟩ ɯ ⟨y⟩ ɯː ⟨y⟩ ʊ ⟨u⟩ ʊː ⟨u⟩
Środkowe ɛ ⟨e⟩ œ ⟨ö⟩ œː ⟨ö⟩ o ⟨o⟩ oː ⟨o⟩
Otwarte æː ⟨ä⟩ ɑ ⟨a⟩ ɑː ⟨a⟩

Okazjonalnie występują także samogłoski /ɛː/ powstałe w wyniku kontrakcji oraz /æ/ w zapożyczeniach z języka perskiego i historycznych zrostach (äkitmek [ækɪtmɛk] < alyp gitmek [ɑlɯp gɪtmɛk])[8].

Krótkie i długie samogłoski[10]
krótkie tłumaczenie długie tłumaczenie
at koń a: t imię
bil znaj bi: l talia
ot trawa o: t ogień
pil słoń pi: l łopata
daş daleko da:ş kamień
ýaz pisz ýa: z wiosna
tut łap tu: t morwa
öl zgiń ö:l mokry

Harmonia samogłosek

Samogłoski turkmeńskie mogą być podzielone na dwie grupy: przednie (ä, ö, ü, i, e) i tylne (a, o, u, y). Jeżeli pierwsza samogłoska wyrazu jest przednia, reszta samogłosek w przyrostkach także ma być przednia. Tak samo, jeżeli jest tylna, samogłoski w przyrostkach mają być tylne[10].

Przyrostki -lar/-ler i -imiz/-ymyz
eşik eşiklerimiz talyp talyplarymyz
gelneje gelnejelerimiz okuwçy okuwçylarymyz
meýletençi meýletinçilerimiz baýramçylyk baýramçylyklarymyz

Przypisy

  1. ↑ David M. Eberhard, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Turkmen, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 22, Dallas: SIL International, 2019 [dostęp 2021-08-18] [zarchiwizowane z adresu 2019-06-06] (ang.).
  2. ↑ Turkmen: Language Portal: Materials: Center for Languages of the Central Asian Region: Indiana University Bloomington [online], Indiana University Bloomington [dostęp 2025-01-18] [zarchiwizowane z adresu 2020-06-03] (ang.).
  3. ↑ Language, [w:] Turkmens of Persia, Encyclopaedia Iranica [dostęp 2025-01-18] (ang.).
  4. ↑ Грамматика туркменского языка, ч. 1. Фонетика и морфология. Ашхабад, 1970
  5. ↑ Релатинизация: символ независимости, движение к этносу;государству, новая попытка модернизации, [w:] Павел Дятленко, Языковые реформы в Центральной Азии, s. 94 [dostęp 2025-01-18] (ros.).
  6. ↑ Michael Everson, Some Türkmen alphabets [online], Unicode Consortium, 1 czerwca 2000 [dostęp 2024-12-26] (ang.).
  7. ↑ Muratgeldi Söyegov, Новый туркменский алфавит: некоторые вопросы его разработки и принятия [online] [zarchiwizowane z adresu 2015-04-02] (ros. • turkm.).
  8. 1 2 3 Grammatical sketch of Turkmen [online], ResearchGate, s. 6–7 [dostęp 2025-01-17] [zarchiwizowane z adresu 2023-11-17] (ang.), 6 - samogłoski 7 - spółgłoski.
  9. ↑ Туркменский язык, [w:] Большая Советская Энциклопедия, wyd. 3 [dostęp 2025-01-17] (ros.).
  10. 1 2 3 Turkmen Language Grammar Guide [online], U.S. Peace Corps Turkmenistan, s. 10–11 [dostęp 2025-01-17] [zarchiwizowane z adresu 2021-05-13] (ang.).
  11. ↑ Türkmençe-iňlisçe sözlük (Turkmen-English Dictionary) » Phonology [online] [dostęp 2025-01-17] (ang.).
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.