Język karakałpacki

Qaraqalpaq tili
Қарақалпақ тілі
Obszar

Uzbekistan, Afganistan, Rosja, Kazachstan

Liczba mówiących

412 tys. (1993)

Pismo/alfabet

łacińskie, cyrylica

Klasyfikacja genetyczna
Status oficjalny
język urzędowy Karakałpacja (Uzbekistan)
Ethnologue 5 rozwojowy↗
Kody języka
ISO 639-2 kaa
ISO 639-3 kaa
IETF kaa
Glottolog kara1467
Ethnologue kaa
GOST 7.75–97 кал 275
WALS kkp
SIL KAC
Występowanie
Ilustracja
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata
Wikipedia w języku karakałpackim
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Język karakałpacki (Qaraqalpaq tili, Қарақалпақ тілі) – język turkijski z grupy kipczackiej, używany głównie przez Karakałpaków mieszkających w Karakałpacji (Uzbekistan), gdzie jest językiem urzędowym, obok uzbeckiego[1]. Karakałpacy z pozostałej części Uzbekistanu używają w większej mierze języka uzbeckiego. Posługuje się nim także około 2000 mieszkańców Afganistanu. Rozpowszechniony jest również wśród mniejszych grup w Rosji, Kazachstanie, Turcji i w innych częściach świata.

Zazwyczaj wyróżnia się dwa dialekty – północno-wschodni i południowo-wschodni, czasem rozważa się także dialekt używany w Kotlinie Fergańskiej.

Alfabet

Szyld w języku karakałpackim w Nukus

Arabski

Do roku 1924 język karakałpacki nie był powszechnie zapisywany[2]. Wyższe warstwy społeczne i duchowieństwo używały pisma, opartego na alfabecie arabskim[3]. W 1924 r. opracowano zaś pierwszy ustandaryzowany alfabet dla języka karakałpackiego, który miał następującą postać[2]:

ا ب پ ت ج چ خ
د ر ز س ش ع ف
ق ک گ ڭ ل م ن
ھ ە و ۇ ۋ ىُ ی
ٴ

Niestety nie był najlepiej dostosowany do karakałpackiej fonetyki, a w latach 20. XX wieku rozpoczął się proces latynizacji, przez co do zapisu języka karakałpackiego wprowadzono janalif[2].

Cyrylicki

Pod koniec lat 30. XX wieku wszczęto proces wprowadzenia cyrylicy, jako systemu pisma dla języków mniejszościowych ZSRR. Oficjalnie uzasadniano to potrzebą ujednolicenia systemów pisma i korzyściami typograficznymi, jednak nieujawnionym celem było umocnienie pozycji języka rosyjskiego w społeczeństwie[4]. W Karakałpacji alfabet cyrylicki wprowadzono w 1940 r. i miał następującą postać:

А а Б б В в Г г Д д Е е Ж ж
З з И и Й й К к Л л М м Н н
О о П п Р р С с Т т У у Ф ф
Х х Ц ц Ч ч Ш ш Щ щ Ъ ъ Ы ы
Ь ь Э э Ю ю Я я Ғ ғ Қ қ Ҳ ҳ

Do zapisu dźwięku [ŋ] wykorzystywano dwuznak нг[2].

Do zapisu dźwięków, będących odpowiednikami niemieckich Ä, Ö i Ü, wykorzystywano Ь znajdujący się po następującej spółgłosce (np. тань jako tän, созь jako söz, жунь jako jün)[2].

W 1960 r. w życie weszła kolejna reforma ortografii, wskutek której alfabet uzupełniono o litery Ә, Ё, Ң, Ө, Ү oraz Ў i zmieniono porządek liter. Dzięki temu przybrał swoją ostateczną postać[2]:

А а Ә ә Б б В в Г г Ғ ғ Д д
Е е Ё ё Ж ж З з И и Й й К к
Қ қ Л л М м Н н Ң ң О о Ө ө
П п Р р С с Т т У у Ү ү Ў ў
Ф ф Х х Ҳ ҳ Ц ц Ч ч Ш ш Щ щ
Ъ ъ Ы ы Ь ь Э э Ю ю Я я

W latach 1963—1964 ponownie podjęto kwestię udoskonalenia pisma karakałpackiego. W 1964 r. powołano specjalną komisję, która opracowała nowy projekt alfabetu i ortografii, proponując zniesienie liter Ў i Ң. Projekt spotkał się jednak z poważnymi protestami nauczycieli i ostatecznie nie został przyjęty[3].

Mimo reform lat 90. i 2000., mających na celu wprowadzenie alfabetu łacińskiego, alfabet cyrylicki jest wciąż powszechnie używany: w tym alfabecie publikowana jest literatura, drukowana jest największa gazeta w Karakałpakstanie „Erkin Qaraqalpaqstan”, a dokumenty wciąż są przetwarzane w instytucjach rządowych[5].

Łaciński

Na początku lat 90. w niepodległym Uzbekistanie rozpoczęto prace nad wprowadzeniem pisma łacińskiego w kraju. Pod koniec 1993 r. zatwierdzono projekt zlatynizowanego alfabetu uzbeckiego, a rok później – karakałpackiego. Składał się z następujących liter: Aa, Ää, Bb, Dd, Ee, Ff, Gg, Ḡḡ, Hh, Xx, Iı, İi, Jj, Kk, Qq, Ll, Mm, Nn, N̄n̄, Oo, Öö, Pp, Rr, Ss, Şş, Tt, Uu, Üü, Vv, Ww, Yy, Zz[6].

Jednak w 1995 r. zrezygnowano ze znaków diakrytycznych, zarówno w uzbeckim, tak i karakałpackim, zastępując je przy pomocy dwuznaków i apostrofów. Alfabet, przyjęty w 1995 r., prezentuje się następująco: Aa, Aʻaʻ, Bb, Dd, Ee, Ff, Gg, Gʻgʻ, Hh, Xx, Iı, İi, Jj, Kk, Qq, Ll, Mm, Nn, Nʻnʻ, Oo, Oʻoʻ, Pp, Rr, Ss, Tt, Uu, Uʻuʻ, Vv, Ww, Yy, Zz, Sh sh[6].

W 2009 r. ponownie dokonano zmian w alfabecie. Zgodnie z ustawą Republiki Karakałpackiej z dnia 8 października 2009 r., dwuznak ts zastąpiono przez literę c. Litery e, o i oʻ na początku rodzimych wyrazów zaczęto zapisywać jako ye, wo i woʻ. Litera I ı została zastąpiona przez Iʻ iʻ. Wprowadzono również dwuznak ch. Po reformie alfabet karakałpacki wyglądał następująco: A a, B b, C c, D d, E e, F f, G g, H h, I i, J j, K k, L l, M m, N n, O o, P p, Q q, R r, S s, T t, U u, V v, W w, X x, Y y, Z z, Aʻ aʻ, Oʻ oʻ, Iʻ iʻ, Uʻ uʻ, Gʻ gʻ, Nʻ nʻ, Sh sh, Ch ch[7].

W 2016 r. dokonano kolejnej reformy, która zastąpiła apostrof akcentem ostrym (w przypadku Iʻ iʻ – zastąpiono na Í ı). Także wycofano zmianę z 2009 r. dotyczącą zapisu ye, wo oraz woʼ na początku wyrazów[8].

Obowiązujący alfabet wygląda następująco[8]:

А а Á á B b D d Е е F f G g Ǵ ǵ H h X x
Í ı I i J j K k Q q L l М m N n Ń ń О о
Ó ó P p R r S s Т t U u Ú ú V v W w Y y
Z z Sh sh C c Ch ch

Fonetyka

Spółgłoski

Poniżej jest umieszczona tabela spółgłosek karakałpackich. W nawiasach są podane dźwięki występujące wyłącznie w wyrazach zapożyczonych[9].

Wargowe Przedniojęzykowo-dziąsłowe Zadziąsłowe/

palatalne

 Miękkopodniebienne Języczkowe Krtaniowe
Nosowe m ⟨m/м⟩ n ⟨n/н⟩ ŋ ⟨ń/ң⟩
Zwarte bezdźwięczne p ⟨p/п⟩ t ⟨t/т⟩ k ⟨k/к⟩ q ⟨q/қ⟩
dźwięczne b ⟨b/б⟩ d ⟨d/д⟩ ɡ ⟨g/г⟩
Zwarto-szczelinowe bezdźwięczne (t͡s ⟨c/ц⟩) (t͡ʃ ⟨ch/ч⟩)
dźwięczne d͡ʒ ⟨j/ж⟩
Szczelinowe bezdźwięczne s ⟨s/с⟩ ʃ ⟨sh/ш⟩ x ⟨x/х⟩ (h ⟨h/ҳ⟩)
dźwięczne z ⟨z/з⟩ ɣ ⟨ǵ/ғ⟩
Aproksymanty l (ɫ) ⟨l/л⟩ j ⟨y/й⟩ w ⟨w/ў⟩
Drżące r ⟨r/р⟩

Wymowa [d͡ʒ] i [t͡ʃ] poniekąd przypomina [ʒ] i [ʃ][9].

Oprócz tego występują dźwięki [β] oraz [ɸ] jako alofony [b] i [p], choć w języku literackim są często zapisywane jako v i f[9]. Co więcej, wyrazy takie, jak vagon, vokzal, fonar i ferma mogą być odczytywane tak, jak gdyby były zapisane jako bagon, bagzal, panar i perme[10].

Samogłoski

Poniżej jest umieszczona tabela karakałpackich samogłosek[9].

Przednie Tylne
niezaokrąglone zaokrąglone niezaokrąglone zaokrąglone
przymknięte i ⟨i/и⟩ y ⟨ú/ү⟩ ɯ ⟨ı/ы⟩ u ⟨u/у⟩
środkowe e ⟨e/е⟩ œ ⟨ó/ө⟩ o ⟨o/о⟩
otwarte æ ⟨á/ә⟩ a ⟨a/а⟩

W języku karakałpackim funkcjonuje także harmonia samogłosek[9][11].

Przypisy

  1. ↑ Jozef Genzor, Jazyky sveta: história a súčasnosť, Bratislava: Lingea, 2015, s. 276, ISBN 978-80-8145-114-0, OCLC 950004358 (słow.).
  2. 1 2 3 4 5 6 Об усовершенствовании и унификации алфавита каракалпакского языка, [w:] Досжан Сийпатдинович Насыров, Вопросы совершенствования алфавитов тюркских языков СССР, Moskwa: Наука, 1972, 75—87 (ros.).
  3. 1 2 Орфография каракалпакского языка, [w:] Досжан Сийпатдинович Насыров, Орфографии тюркских литературных языков СССР, Moskwa: Наука, 1973, 117—130 (ros.).
  4. ↑ Кириллизация: символ единства народов, укрепление унитарного государства, попытка алфавитной гомогенизации, [w:] Павел Дятленко, Языковые реформы в Центральной Азии, s. 89–91 [dostęp 2024-12-28] (ros.).
  5. ↑ Қарақалпақстан Республикасы Министрлер Кеңеси [online], strona Rady Ministrów Republiki Karakałpackiej [zarchiwizowane z adresu] (karak.).
  6. 1 2 Birgit N. Schlyter, Prospects for Democracy in Central Asia, I. B. Tauris, 2005, s. 86–87, ISBN 978-91-86884-16-1 [dostęp 2024-12-28] (ang.).
  7. ↑ Lati’n jazi’wi’na tiykarlang’an Qaraqalpaq a’lipbesin yengiziw haqqi’nda»g’i’ Qaraqalpaqstan Respublikasi’ Ni’zami’na qosi’mshalar ha’m wo’zgerisler kirgiziw haqqi’nda Qaraqalpaqstan Respublikasi’ni’n’ Ni’zami’ [online], 8 października 2009 [dostęp 2024-12-28] [zarchiwizowane z adresu 2012-12-29] (karak.).
  8. 1 2 Латын жазыўына тийкарланған қарақалпақ әлипбеси [online], Каракалпакский государственный университет им. Бердаха [zarchiwizowane z adresu 2018-08-17] (karak.).
  9. 1 2 3 4 5 Stefan Wurm, The Karakalpak Language, „Anthropos”, 46 (3/4), 1951, s. 501, 509–510, ISSN 0257-9774 [dostęp 2025-01-09] (ang.), 501 - samogłoski 509-510 - spółgłoski.
  10. ↑ Абатбай Дәўлетов, ҲӘЗИРГИ ҚАРАҚАЛПАҚ ТИЛИ ФОНЕТИКА, Nukus 2005, s. 65 [dostęp 2025-01-09] (karak.).
  11. ↑ Shokhista Ablakulovna Elmuratova, Morpheme variants of affixation in the Karakalpak language, Middle European Scientific Bulletin, s. 194–196, ISSN 2694-9970 [dostęp 2025-01-09] (ang.).

Linki zewnętrzne

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.