Nowy Tarzan

Nowy Tarzan
Ilustracja
Strona tytułowa zbioru Nowy Tarzan. Opowiadania wesołe i niewesołe z 1925 r., w którym debiutowało opowiadanie
Autor

Antoni Lange

Tematyka

fantastyka

Typ utworu

opowiadanie fantastyczne

Wydanie oryginalne
Miejsce wydania

Polska

Język

polski

Data wydania

1925

Wydawca

Gebethner i Wolff[1]

Nowy Tarzan – opowiadanie fantastycznonaukowe Antoniego Langego opublikowane po raz pierwszy w 1925 w zbiorze Nowy Tarzan. Opowiadania wesołe i niewesołe. Opowiadanie zostało przetłumaczone na język czeski i francuski oraz licznych recenzji prasowych w Polsce i za granicą.

Utwór łączy elementy groteski, satyry społecznej i refleksji filozoficznej z ówczesnymi fascynacjami naukowymi, takimi jak eksperymenty odmładzające czy przeszczepy międzygatunkowe. Akcja opowiadania toczy się w futurystycznym kompleksie badawczym w Afryce Północnej, gdzie naukowcy prowadzą kontrowersyjne eksperymenty na ludziach i małpach. Centralną postacią opowieści jest wyjątkowo inteligentny szympans, który – wychowany przez ludzi – buntuje się przeciwko ich nieludzkim praktykom i przejmuje kontrolę nad laboratorium, odwracając role kata i ofiary.

Opowiadanie stanowi nie tylko satyrę na pseudonaukowe próby pokonania starości, ale również refleksję nad moralnymi granicami eksperymentów naukowych, statusem zwierząt oraz kondycją człowieczeństwa.

Historia edycji i tłumaczeń

Utwór opublikowano w 1925 roku w zbiorze opowiadań Nowy Tarzan. Opowiadania wesołe i niewesołe. Opowiadanie przetłumaczono na języki czeski (jako Nový Tarzan, 1929) i francuski (tłumaczenie samego Langego, opublikowane w Le Messager Polonais, 1925)[2].

Fabuła

W kompleksie sanatoryjno-naukowym, w laboratorium w Afryce Północnej, na granicy między Algierią i Marokiem, amoralni francuscy biznesmeni i naukowcy przeprowadzają eksperymenty odmładzania, takie jak przeszczepianie małpich narządów płciowych, a nawet mózgów ludziom. Wśród hodowanych w laboratorium szympansów znajduje się jeden okaz, który przewyższa intelektualnie pozostałe. Asystuje on nawet ludziom podczas operacji. Staje on na czele buntu przeciw eksperymentatorom; zaczyna leczyć szympansy, przeprowadza analogiczne operacje na porwanych ludziach, którzy stają się w ten sposób niechcianymi dawcami. Pod koniec opowiadania ludzie opuszczają opanowane przez małpy laboratorium, a szympansy wracają do lasu[3][4][5][6][7].

Odbiór

Opowiadanie doczekało się szeregu recenzji w prasie polskiej, czeskiej i francuskiej w latach 20. XX wieku[8].

W 1926 roku dla „Kuriera Literacko-Naukowego” zbiór opowiadań Nowy Tarzan. Opowiadania wesołe i niewesołe zrecenzował Tadeusz Sinko (podpisany jako „S. K.”). Tytułowe opowiadanie uznał za najbardziej „ekscentryczne”; pozostałe utwory z tomu uznał za posiadające „szarą inwencję i szarą, ale staranną, formę”[8][6].

Dla „Echa Warszawskiego" zbiór zrecenzowała Herminia Naglerowa (podpisana jako „J. Stycz.”). Opowiadania z tomu opisała jako okraszone „pogodnym humorem” autora, moderującym lub wyszydzającym różne „niesamowite” pomysły. Tytułowe opowiadanie uznała za „znakomitą satyrę” na odmładzające zabiegi proponowane przez naukowców, a „zemstę genialnego szympansa” za „pomysł kapitalny”[8][9].

Dla „Kuriera Warszawskiego” zbiór zrecenzowała Zuzanna Rabska (podpisana jako „Z. R.”); opowiadania ze zbioru uznała za filozoficzne, poruszające tematy „dusz ludzkich i zjawisk”, ale równocześnie z „lekkim dialogiem i świetnym humorem"[10][9].

Anonimowy recenzent warszawskiego „Kuriera Polskiego” zbiór opisał pozytywnie, pisząc że „mieszczą się [w nim] opowiadania różnego typu: już to groteskowe, już to fantastyczne, już to czysto realistyczne. Mimo że historie te zatrącają o bardzo poważne problematy społeczne, psychologiczne i filozoficzne, we wszystkich przeważa wielka pogoda ducha okraszona żywym i niewymuszonym humorem. Tok opowiadania jest u Langego zawsze barwny i zajmujący, pełen niespodzianek i rzeczy nowych i nieoczekiwanych.”[11]

Dla „Rzeczpospolitej” tom zrecenzował Mieczysław Smolarski (podpisany jako „M. S.”). Utwory tu zebrane opisał jako opowiadania, szkice i nowele; tytułowe opowiadanie uznał za jedno z najbardziej wyróżniających się w zbiorze i najbardziej „fantastyczne”[12].

Analiza

Akcja Nowego Tarzana oparta została na modnych w latach 20. eksperymentach takich jak te polegające na przeszczepieniu organizmowi ludzkiemu gruczołów szympansa w celu spowolnienia procesu starzenia się; autor nawiązuje do nich już na początku utworu (nawiązując do badań m.in. Steinacha, Woronowa i Jaworskiego[a])[7][4][9]. Według Marka Kurkiewicza opowiadanie jest wyrazem sceptycyzmu i krytycznego podejścia Langego do takich eksperymentów, które (być może wraz z całą nauką ksenotransplantacji) uważał za mało etyczne[7]. Koniec utworu – scena opuszczenia laboratorium przez ludzi – symbolizuje zwycięstwo idei humanizmu oraz humanitaryzmu względem zwierząt, a także tryumf natury nad arogancją człowieka[4][7]. Motywy przewodnie obejmują baśniowy motyw odmłodzenia[13], klęska „cudownego wynalazku”[13], strach ludzi przed podobnymi do nich małpami[3], odwrócenie ról (małpy dokonujące eksperymentów na ludziach) oraz zagadnienie statusu i praw zwierząt we współczesnym świecie[4][7].

Tematyka utworu zdradza pewną ciągłość z wcześniejszą nowelą Langego Babunia. Oba opowiadania, co zauważył nawet sam autor w swoim komentarzu (we wstępie do zbioru W czwartym wymiarze), łączy tematyka kwestii eliksiru młodości tłumaczona na sposób naukowy, aczkolwiek proces odmłodnienia w Babuni nie jest wynikiem eksperymentów naukowych, tylko niezrozumiałych działań natury[7].

Tytuł jak i kreacja bohatera nawiązują do Przygód Tarzana Edgara Rice Burroughsa, odwracając jednak zależność – oryginalny Tarzan był człowiekiem wychowywanym przez małpy; nowy Tarzan Langego jest małpą wychowywaną przez człowieka[6]. Z kolei lokalizacja powieści w Afryce to prawdopodobne nawiązanie do Wyspy doktora Moreau (1896) H.G. Wellsa[4].

Uwagi

  1. ↑ Być może chodzi tu o Walerego Jaworskiego

Przypisy

  1. ↑ Nowy Tarzan opowiadania wesołe i niewesołe. lubimyczytac.pl. [dostęp 2025-05-26]. (pol.).
  2. ↑ Aleksandra Błasińska, Twórczość Antoniego Langego: monografia bibliograficzna, Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN, 2023, s. 110, ISBN 978-83-67637-94-7 [dostęp 2025-02-07].
  3. 1 2 Anna Barcz, Animal Narratives and Culture: Vulnerable Realism, Cambridge Scholars Publishing, 7 marca 2017, s. 124, ISBN 978-1-4438-7549-3 [dostęp 2025-02-10] (ang.).
  4. 1 2 3 4 5 Dariusz Piechota, Fantastyka przełomu XIX i XX wieku w służbie edukacji polonistycznej na rzecz kryzysu klimatycznego, „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”, 33, 2024, s. 1–13, DOI: 10.31261/TPDJP.2024.33.07.
  5. ↑ Marek Kurkiewicz, W czasie i przestrzeni: podróże bohaterów prozy Antoniego Langego, [w:] Ewa Ihnatowicz (red.), Podróż i literatura 1864-1914, 2008, s. 230-242 [dostęp 2025-02-10].
  6. 1 2 3 S.K. [T. Sinko], Z ostatnich nowości wydawniczych, „Kurier Literacko-Naukowy” (9), 1 marca 1926, s. 6.
  7. 1 2 3 4 5 6 Marek Kurkiewicz, Medycyna w służbie młodości. O dwóch opowiadaniach Antoniego Langego („Babunia”, „Nowy Tarzan”), [w:] E. Łoch, G. Wallner (red.), Sposoby leczenia dawniej i dziś w świetle literatury i medycyny. Część III, Lublin: Wydawnictwo LTN, 2006, s. 108–120, ISBN 978-83-924714-1-7.
  8. 1 2 3 Aleksandra Błasińska, Twórczość Antoniego Langego: monografia bibliograficzna, Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN, 2023, s. 325, ISBN 978-83-67637-94-7 [dostęp 2025-02-07].
  9. 1 2 3 J. Stycz [H. Naglerowa], Notatki literackie, „Echo Warszawskie” (345), 1925, s. 11.
  10. ↑ Z.R. [Z. Rabska], Kronika literacka, „Kurier Warszawski” (23), wyd. wieczor, 23 stycznia 1926, s. 11.
  11. ↑ Nowe wydawnictwa, „Kurier Polski” (354), 23 grudnia 1925, s. 11.
  12. ↑ (M.S.). [M. Smolarski], Ruchy wydawniczy, „Rzeczpospolita” (16), 16 stycznia 1926, s. 7.
  13. 1 2 Mazurkiewicz, Adam (2008) "Przemiany fantastyki cudownego wynalazku w XX-wiecznej literaturze polskiej" Acta Universitatis Lodziensis. Folia Litteraria Polonica. 1505-9057. [Z.] 10 (2008), s. 219–236

Linki zewnętrzne

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.