Polacy w Rosji

Polacy w Rosji – jedna z mniejszości narodowych, zamieszkujących Federację Rosyjską.

Według spisu powszechnego z 2002 roku, Rosję zamieszkiwało około 73 tys. Polaków, osiem lat później podczas kolejnego spisu powszechnego narodowość polską zadeklarowało już tylko około 47 tys. osób^[1], natomiast według danych ze spisu powszechnego z 2021 Rosję zamieszkiwało już tylko około 22 tys. Polaków^[2].

Według danych rosyjskiego spisu powszechnego z roku 2002, polską narodowość zadeklarowało 73 001 (0,05%) mieszkańców kraju, jednak według niektórych polskich szacunków, liczba Polaków w Rosji może dochodzić nawet do 300 tys. osób. Zgodnie z wynikami spisu z 2002 roku Polacy w Rosji zamieszkiwali wówczas przede wszystkim wielkie miasta: Moskwę (4456 osób), Petersburg (4451 osób), w dalszej kolejności obwody królewiecki (3918 osób) i tiumeński (3427 osób), Republikę Karelii (3022 osób) i Kraj Krasnodarski (2958 osób).

Historia Polaków na ziemiach rosyjskich sięga początków państwowości rosyjskiej. Wielu wybitnych przedstawicieli kultury rosyjskiej, jak i najwyższych władz było polskiej narodowości i odegrało znaczącą rolę w historii państwa rosyjskiego. Część Polaków to także potomkowie carskich lub radzieckich zesłańców z XIX i pierwszej połowy XX wieku. Wielu Polaków pochodzących najczęściej z byłych republik radzieckich osiedliło się w Rosji dopiero po 1991 roku.

Polacy w Carstwie Rosyjskim

Poszczególni Polacy byli obecni na ziemiach rosyjskich od zarania państwowości rosyjskiej, jednak trwała polska diaspora w Rosji została ukształtowana w okresie od XVII do XX wieku. Początków trwałej diaspory można dopatrywać się w polskiej kolonizacji wschodnich ziem Wielkiego Księstwa Litewskiego, które następnie zostały w XVI i XVII wieku wcielone do państwa rosyjskiego. Znalazłszy się pod rosyjskim panowaniem szlachta polska na ogół przyjmowała poddaństwo rosyjskie wraz z prawosławiem i nie powracała już do Korony. Najznaczniejszym przykładem jest rosyjska gałąź rodu Glinków herbu Trzaska pochodzących z ziemi łomżyńskiej. Po utracie Smoleńska przez Polskę w 1667 roku Glinkowie pozostali w smoleńskim majątku, przyjmując poddaństwo rosyjskie i prawosławie. Carskie władze zachowały im w zamian przywileje szlacheckie w tym herb Trzaska oraz nadania królewskie^[9]. Wywodzący się z tejże rodziny Michaił Glinka uważany jest za twórcę narodowej opery rosyjskiej. W rezultacie około dwustu herbów rosyjskich posiada polskie i litewskie korzenie. Część z herbów było używanych w niezmienionej lub tylko nieznacznie zmienionej formie i nadal wyglądały tak samo jak te polskie^[10].

W latach 1665–1685 istniało państwo Jaxa na obszarze dzisiejszego Dalekiego Wschodu Rosji, utworzone przez polskiego zesłańca Nicefora Czernichowskiego.

Polacy w Imperium Rosyjskim

Polacy osiedlali się na ziemiach dzisiejszej Rosji dobrowolnie lub pod przymusem – na skutek carskich zsyłek w XIX wieku. Polacy o wysokich kwalifikacjach, jak naukowcy, technicy, niektórzy urzędnicy, artyści, aktorzy osiedlali się najczęściej w metropoliach. Zesłańcy tymczasem byli osiedlani przymusowo w słabo zaludnionych regionach, szczególnie na północy i wschodzie kraju w celu ich zagospodarowania.

Liczebność Polaków (na podstawie kryterium językowego) w 20 największych miastach Imperium Rosyjskiego w 1897, do dziś znajdujących się w granicach Rosji:

Miasto	Liczba Polaków	% populacji miasta
Petersburg	36 729	2,90%
Moskwa	9236	0,89%
Saratów	1728	1,26%
Kazań	1479	1,14%
Rostów nad Donem	1444	1,21%
Tuła	658	0,57%
Astrachań	640	0,57%
Niżny Nowogród	838	0,93%
Samara	958	1,06%
Woroneż	1058	1,31%
Kursk	1222	1,61%
Orenburg	718	0,99%
Jarosław	848	1,18%
Orzeł	1429	2,05%
Jekaterynodar[11]	674	1,03%
Penza[12]	598	1,00%
Kronsztad[13]	2159	3,63%
Carycyn[14]	119	0,22%
Iwanowo-Wozniesieńsk[15]	56	0,10%
Twer[16]	833	1,56%

W Rosji w okresie carskim powstało wiele katolickich kościołów wybudowanych m.in. na potrzeby polskiej diaspory. Do najcenniejszych należą realizacje zamieszkałego w Moskwie polskiego architekta Tomasza Bohdanowicza-Dworzeckiego: Katedra Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny w Moskwie (1899–1911) i Kościół Polski pod wezwaniem Najświętszego Serca Pana Jezusa w Samarze (1902–1906).

W 1909 roku Andrzej Gwoździowski zaprojektował kościół Najświętszej Maryi Panny we Władywostoku pozostający do 2001 roku największą świątynią katolicką na wschód od Uralu. W 1923 roku kościół zyskał status katedry nowo utworzonej katolickiej diecezji władywostockiej. Pierwszym biskupem diecezji został Karol Śliwowski. W 1991 roku diecezja władywostocka została zniesiona i przyłączona do diecezji Świętego Józefa w Irkucku.

Do współczesnych realizacji należy Katedra Niepokalanego Serca Najświętszej Marii Panny w Irkucku (2000). Projektantami katedry są architekci: A. Chwalibóg, D. Łuniewski, J. Zalewska i M. Matyszczyk, autorem wnętrz i rzeźb jest Wincenty Kućma.

• 
  Kościół św. Katarzyny w Petersburgu
• 
  Kościół Zaśnięcia Najświętszej Panny Marii w Petersburgu
• 
  Ogród Polski przy kościele Zaśnięcia Najświętszej Panny Marii w Petersburgu
• 
  Katedra Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny w Moskwie, T. Bohdanowicz-Dworzecki
• 
  Kościół Polski w Samarze, T. Bohdanowicz-Dworzecki
• 
  Katedra w Irkucku, A. Chwalibóg, D. Łuniewski, J. Zalewska i M. Matyszczyk
• 
  Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Irkucku, W. Kulikowski
• 
  Kościół Przemienienia Pańskiego w Krasnojarsku, W. Sokołowski
• 
  Dawny polski dom parafialny w Krasnojarsku
• 
  Kościół św. Anny w Jekaterynburgu
• 
  Kościół św. Jana Chrzciciela w Bijsku
• 
  Kościół św. Stanisława w Wierszynie

Regionalne organizacje polonijne powstały w wielu miastach Rosji, w tym w Abakanie, Barnaule, Bijsku, Władykaukazie, Wołgogradzie, Władywostoku, Jekaterynburgu, Kazaniu, Jarosławiu, Królewcu, Krasnodarze, Mineralnych Wodach, Nalczyku, Nowosybirsku, Orenburgu, Permie, Penzie, Rostowie nad Donem, Petersburgu, Samarze, Smoleńsku, Saratowie, Tomsku, Togliattim, Tiumeni, Ufie i Ułan Ude.

Organizacje polonijne powołały w roku 1992 Federalną Polską Autonomię Narodowo-Kulturalną „Kongres Polaków w Rosji” i utrzymują więź ze Stowarzyszeniem Wspólnota Polska. Obywatele Rosji narodowości polskiej mogą otrzymać Kartę Polaka.

W Rosji ukazują się czasopisma w języku polskim: „Rodacy” (Abakan), „Gazeta Petersburska” (Petersburg), „Wiadomości Polskie” (Krasnodar) i „Głos znad Pregoły” (Królewiec). Do stałych rubryk miesięcznika „Głos znad Pregoły” należą „Słynni Polacy w Rosji”. „We Wspólnocie Kultury Polskiej” oraz „Polskie drogi”, gdzie drukuje się wspomnienia Polaków z Królewca. „Gazeta Petersburska” i „Głos znad Pregoły” posiadają ponadto własne strony internetowe w językach polskim i rosyjskim.

Niemal w całej Rosji oprócz części Syberii i Dalekiego Wschodu można oglądać polską telewizję TVP Polonia za pomocą sygnału z satelity Eutelsat Hotbird 13C^[19]. W Rosji są dostępne wszystkie polskie strony internetowe, w tym serwisy informacyjne, poza treściami chronionymi prawami autorskimi i możliwymi do udostępnienia tylko na terenie Polski. Można także zaprenumerować wszystkie polskie czasopisma, które możliwość taką udostępniają.

• Polacy w ZSRR
• Rosjanie w Polsce

• Kongres Polaków w Rosji