Polonia w Brazylii

Pierwsi polscy imigranci pojawili się w Brazylii już na początku drugiej połowy XIX wieku, jednakże pierwsze zorganizowane grupy pojawiły się w 1869 w stanach Santa Catarina i Parana, od 1875 zaś zaczęli przybywać do stanu Rio Grande do Sul. Jednym z przywódców polskiej społeczności był w tym czasie Edmund Saporski.

Jednakże największa fala imigrantów miała dopiero nadejść. W 1890 zaczyna się gorączka brazylijska. Do 1914 do Brazylii przybyło 104 196 osób pochodzących z ziem polskich^[3]. Uważa się ich za wychodźców, ponieważ emigrowali do Brazylii bez polskich dokumentów.

Od samego początku polscy imigranci zakładali polskie osady, jak Orle, Warta, czy Nova Dantzig (dzisiejsze Cambé, tu jednak dominowali niemieckojęzyczni emigranci z Gdańska)^[4], organizowali się w lokalne społeczności, gdzie tworzyli szkoły, budowali kościoły. Z czasem zakładano grupy muzyczne, taneczne i teatralne. Społeczność żyła po polsku, powoli adaptując się do brazylijskości^[5].

2 marca 1913 w Kurytybie powołano Komitet Obrony Narodowej (KON), który po rozpoczęciu I wojny światowej opowiedział się po stronie państw centralnych w nadziei na odbudowę Polski dzięki Austro-Węgrom. 5 października 1914 KON przyłączył się do krakowskiego Naczelnego Komitetu Narodowego. 7 kwietnia 1913 w Ponta Grossa utworzono Polską Komisję Wojskową, zaś w czerwcu 1916 w Porto Alegre Ligę Polską, które także popierały państwa centralne. Od 1917, zwłaszcza po zerwaniu w kwietniu 1917 stosunków dyplomatycznych między Brazylią a Niemcami, brazylijskie środowiska polonijne zaczęły w większym stopniu opowiadać się po stronie ententy. Na tej bazie 27 czerwca 1917 w Rio de Janeiro powołano Komitet Narodowy Polski, który pomógł Henrykowi Abczyńskiemu zorganizować wyjazd ochotników do Francji. Osobne (choć we współpracy z KNP) działania prowadził Polski Komitet Centralny (PKC) założony w Kurytybie. Z Brazylii udało się do Europy wysłać ok. 300–500 polskich ochotników. 6 grudnia 1917 władze brazylijskie uznały istnienie narodowości polskiej. 17 sierpnia 1918 rząd Brazylii poparł powstanie niepodległej Polski. W efekcie PKC uzyskał uprawnienia konsularne i był uznawany przez władze brazylijskie aż do powstania w 1919 Konsulatu Generalnego w Kurytybie^[6].

Do 1938 emigranci zawierali małżeństwa głównie pomiędzy sobą, podstawowym językiem był język polski, a polskie tradycje i styl bycia kultywowany. W 1929 mieszkało w Brazylii ok. 230 tys. Polaków. Osiedlili się oni głównie w stanie Parana (120 tys.), w stanie Rio Grande do Sul (80 tys.), w stanie Santa Catarina (20 tys.) i w stanie São Paulo (5 tys.). Około 95% ogółu emigracji polskiej osiadło na roli, a pozostali reprezentowali ludność rzemieślniczo-robotniczą. Inteligencja stanowiła znikomy procent. W 1920 powstał związek polskich towarzystw Kultura, a rok później utworzono związek polskich szkół katolickich Oświata. Stowarzyszenia te zorganizowały szkolnictwo polskie, liczące 113 szkół, do których uczęszczało ok. 6 tys. dzieci. Ponadto działały związki nauczycielskie, zrzeszenia rolnicze i liczne organizacje sportowe, zgrupowane w Związku Towarzystw Sportowych. Polską prasę reprezentował bezpartyjny tygodnik „Gazeta Polska”, założony przez Karola Szulca w 1892 oraz pismo – również tygodnik – „Lud”. W okresie międzywojennym zaczęło wychodzić jeszcze kilka pism polonijnych, poświęconych głównie szerzeniu oświaty^[7]. Istniały również kluby sportowe takie jak SEF Junak Kurytyba i SE Sokół Porto Alegre. W Ponta Grossa powstała w 1930 pierwsza polskokatolicka parafia Polskiego Kościoła w Brazylii.

W okresie presja na asymilację mniejszości narodowych metodami administracyjnymi doprowadziła do likwidacji szeregu także polskich szkół , organizacji i stowarzyszeń.

W okresie Nowego Państwa w 1938 prezydent Getúlio Vargas rozpoczął proces nacjonalizacji. Zamykane były szkoły, w których językiem wykładowym był język inny niż portugalski (ze 179 zostało 49), zakazywano używać języków imigrantów w przestrzeni publicznej. Język polski zaczął być używany jedynie w przestrzeni domowej i w komunikacji ustnej^[8][9].

Po wybuchu II wojny światowej organizowano zbiórki dla Wojska Polskiego i ofiar wojny oraz pomagano ochotnikom w wyjeździe do Europy (oficjalnie nie można było prowadzić zaciągu ze względu na neutralność Brazylii). 9 września 1939 w Rio de Janeiro powołano Centralny Komitet Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce, a później także jego przedstawicielstwa regionalne. Do końca 1941 za pośrednictwem Brazylijskiego Czerwonego Krzyża zakupiono i przesłano 5500 kg żywności i odzieży (1100 paczek). Docierała ona do Polski oraz uchodźców w innych państwach. Po upadku Francji w lipcu 1940 do Brazylii zaczęli napływać także polscy uchodźcy^[10].

Po wojnie w Polsce spadło zainteresowanie sprawami Polonii, także brazylijskiej. W Brazylii Polska była postrzegana jako kraj zniszczony wojną, nie interesujący się diasporą. Przedstawiciele Polonii dalej tracili kontakt z Polską, zanikł zwyczaj czytania po polsku i zainteresowania biegiem wydarzeń w Polsce.

1978 przyniósł zmiany, gdyż wybór polskiego papieża odrodził w Brazylijczykach polskiego pochodzenia zainteresowanie krajem. W tym okresie powstał w Polsce związek zawodowy Solidarność, dzięki czemu Polska pojawiła się w mediach.

W 1990 powołany został Braspol – Centralna Reprezentacja Wspólnoty Brazylijsko-Polskiej w Brazylii, który ma za zadanie odrodzenie poczucia polskości w potomkach polskich emigrantów. Polskie społeczności zaczęły się organizować. Rozpoczęto promowanie odtwarzania polskich tradycji, obecnie odprawia się msze po polsku, powstają grupy taneczne i muzyczne, organizuje się spotkania pomiędzy Polakami z różnych regionów połączone z degustacją polskich potraw.

W 2022 dzięki staraniom Fabricio Vicroskiego (Wichrowskiego) i wsparciu BRASPOL – Centralnej Reprezentacji Wspólnoty Brazylijsko-Polskiej, Instytutu Języka Polskiego oraz Stowarzyszenia „Wspólnota Polska” język polski stał się językiem urzędowym w gminie Áurea^[11]. Niedługo później, polszczyzna stała się językiem pomocniczym w innych gminach, w tym Mallet w stanie Parana^[12].

W 2024 roku w wyniku współpracy Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego i Papieskiego Uniwersytetu Katolickiego w Rio Grande do Sul powstało Centrum Badań nad Kulturą Polską im. Jana Pawła II w Porto Alegre^[13]