Prusy Wschodnie

Prusy Wschodnie

Provinz Ostpreußen

Prowincja pruska
1772–1829 1878–1945
Herb Flaga
Hymn: Ostpreußenlied (Hymn Prus Wschodnich)
Państwo	III Rzesza
Siedziba	Królewiec
Data powstania	1772
Data likwidacji	1945
Zarządzający	Erich Koch
Powierzchnia	36 991,71 km²
Populacja (1939) • liczba ludności	2 488 122
Języki urzędowe	niemiecki
Położenie na mapie
Położenie na mapie

Prusy Wschodnie (niem. Provinz Ostpreußen) – część Królestwa Prus, a następnie Cesarstwa Niemieckiego, Republiki Weimarskiej, III Rzeszy, Polski oraz Związku Radzieckiego, a po jego rozpadzie Rosji. Prowincja Prusy Wschodnie powstała po I rozbiorze Polski. Stolicą prowincji był Królewiec. W maju 1939 roku prowincja miała powierzchnię 36 991,71 km² i liczyła 2 488 122 mieszkańców.

W latach 1824–1829 funkcjonowała unia personalna między Prusami Zachodnimi i Prusami Wschodnimi, a w 1829 formalnie zjednoczono obie prowincje w jedną prowincję o nazwie Prusy. W 1878 r. unia została rozwiązana i wrócono do sytuacji z 1823 r. Po I wojnie światowej od Prus Wschodnich odłączono na mocy traktatu wersalskiego okręg działdowski (niem. Soldau), przyłączając go do Polski, oraz tzw. Okręg Kłajpedy, który przeszedł pod władanie Ligi Narodów, a w roku 1923 został anektowany przez Litwę. Do Prus Wschodnich przyłączono natomiast wschodnią część Prus Zachodnich, pozostałą we władaniu niemieckim po utworzeniu polskiego województwa pomorskiego, czyli tzw. polskiego korytarza. Zgodnie z postanowieniami traktatu wersalskiego przeprowadzono ponadto plebiscyt w południowej części Prus Wschodnich (Warmia, Mazury i Powiśle) w sprawie przynależności tych ziem do Polski lub Niemiec (choć oficjalnie wybierano między „Polską” a „Prusami”). 97,8 procenta oddanych głosów padło wówczas na Prusy, a Polsce przyznano jedynie 8 gmin.

W wyniku operacji wschodniopruskiej przeprowadzonej w 1945 roku przez Armię Czerwoną reżim III Rzeszy stracił panowanie nad Prusami Wschodnimi^[1], które na mocy układu poczdamskiego z 1945 roku zostały podzielone między Polskę (Warmia i Mazury) a ZSRR, przy czym Okręg Kłajpedy, zajęty przez Rzeszę Niemiecką w marcu 1939 roku, ponownie przeszedł we władanie Litwy.

Po rozpadzie Związku Radzieckiego rosyjska część byłych Prus Wschodnich (obwód królewiecki) stała się eksklawą Federacji Rosyjskiej.

Stolica: Königsberg (Królewiec)

• Rejencja olsztyńska (Regierungsbezirk Allenstein)
• Rejencja gąbińska (Regierungsbezirk Gumbinnen)
• Rejencja królewiecka (Regierungsbezirk Königsberg)
• Rejencja zachodniopruska (Regierungsbezirk Westpreussen)

W latach 1939–1945 częściami Prus Wschodnich były również rejencja ciechanowska (Regierungsbezirk Zichenau) oraz „trójkąt suwalski”, a w latach 1941–1945 również rejencję zachodniopruską włączono zaś do Okręgu Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie.

Szczegółowe podziały administracyjne rejencji znajdują się w poszczególnych opisach tych rejencji.

Obszar Prus Wschodnich pokrywały w większości tereny rolnicze (pola uprawne 51%, łąki i pastwiska 23%), ze stosunkowo niewielkim udziałem obszarów leśnych (18%, wobec średniej dla całych Prus 23%)^[2]. Prusy Wschodnie cechował najzimniejszy klimat spośród wszystkich części Niemiec.

Prowincję zamieszkiwała głównie ludność niemieckojęzyczna, na Mazurach i Warmii występował stosunkowo duży (25–50%) odsetek ludności polskojęzycznej. Według szacunków w roku 1939 Prusy Wschodnie zamieszkiwało około 400 tys. osób deklarujących język polski jako główny^[3]. W badaniach uwzględniono jednak język, nie zaś narodowość i pochodzenie. Nad dolnym Niemnem zamieszkiwała ludność litewska – około 15-18 tysięcy w 1933 roku^[a][3]. We wschodniej części przeważali wyznawcy protestantyzmu (do 90% ludności), na zachodzie, a szczególnie na Warmii, większość stanowili katolicy^[3].

Prusy Wschodnie cechowały niski poziom przyrostu naturalnego (niższy niż w pozostałych prowincjach Prus, czy w krajach sąsiednich) i jedna z najniższej gęstości zaludnienia w Niemczech, wynikająca głównie ze słabego poziomu rozwoju ekonomicznego tych terenów. Duża część ludności pracowała w rolnictwie (42,2% w 1931 roku), podczas gdy w przemyśle tylko 21,6% (w tym czasie średnia dla Niemiec wynosiła 39%)^[3].

Prowincja miała charakter wybitnie rolniczy, odsetek osób zatrudnionych w rolnictwie był wyższy o kilkanaście procent^[4][5][6][7] w porównaniu do Cesarstwa Niemieckiego. Słabo rozwinięta w porównaniu z resztą kraju była sieć kolejowa (55 km/1000 km², wobec średniej 83 km/1000 km² dla Cesarstwa Niemieckiego)^[8].

W Prusach Wschodnich znajdowały się najdalej na północ wysunięte miasto Niemiec – Memel, oraz najdalej na wschód wysunięte miasto Niemiec – Schirwindt.

Na terytorium prowincji znajdowały się 3 twierdze: Königsberg, Pillau i Memel^[9].

W czasach Cesarstwa Niemieckiego prawie całą powierzchnię Prus Wschodnich obejmowały I Korpus Armijny z siedzibą w Królewcu, oraz XX Korpus Armijny z siedzibą w Olsztynie.

Od 3 grudnia 1829 do 1 kwietnia 1878 Prusy Wschodnie były połączone z Prusami Zachodnimi.

Populacja największych miast prowincji w latach 1890 i 1925 oraz ich współczesna przynależność państwowa:

	miasto	pop. 1890	rejencja (1890)	pop. 1925	rejencja (1925)	źródło	2014
1.	Królewiec	161,666	królewiecka	279,926	królewiecka	[10]
2.	Elbląg	–	[f]	67,878	zachodniopruska	[11]
3.	Tylża	24,545	gąbińska	50,834	gąbińska	[12]
4.	Wystruć	22,227	gąbińska	39,311	gąbińska	[13]
5.	Olsztyn	19,375	królewiecka	38,105	olsztyńska	[14]
6.	Memel	19,282	królewiecka	–	[g]	[15]
7.	Malbork	–	[f]	21,039	zachodniopruska	[16]
8.	Gąbin	12,207	gąbińska	19,002	gąbińska	[17]
9.	Ostróda	9,410	królewiecka	16,482	olsztyńska	[18]
10.	Ełk	9,981	gąbińska	15,159	olsztyńska	[19]
11.	Braniewo	10,351	królewiecka	13,893	królewiecka	[20]
12.	Rastembork	7,304	królewiecka	13,859	królewiecka	[21]
13.	Kwidzyn	–	[f]	13,721	zachodniopruska	[22]

• Hymn Prus Wschodnich
• Akt Tylżycki

• Sebastian Haffner: Prusy bez legendy: Zarys dziejów. Warszawa: Oficyna Historii XIX i XX wieku, 1996. ISBN 83-905989-3-0. Brak numerów stron w książce
• Kazimierz Sobczak (red.): Encyklopedia II wojny światowej. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.

• Podział Prus Wschodnich
• Prusy Wschodnie na niemieckiej mapie turystycznej. lima-wiederladetechnik.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-10-27)].