Ą

A z ogonkiem
	Informacje podstawowe
Majuskuła	Ą
Minuskuła	ą
Podstawowy alfabet	łaciński
	Pochodzenie
Oparty na grafemie	a
Znak diakrytyczny	ogonek
	Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

A z ogonkiem (majuskuła: Ą; minuskuła: ą; lit.: a nosinė; łac.: a caudata; elfdalski: svansförsett a) – litera diakrytyzowana alfabetu łacińskiego powstała od a, posiadająca ogonek; druga litera alfabetu polskiego.

Historia

Kiedy na przełomie stulecia XV i XVI zaczęto języka polskiego szerzej używać w piśmie i druku, pojawił się problem odzwierciedlenia samogłosek nosowych w ortografii. W Rzeczypospolitej Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego łacina dominowała w Królestwie, a język ruski w Wielkim Księstwie od X wieku. Oba języki miały silny wpływ na formującą się polszczyznę. Z łaciny przyjęto alfabet w staroczeskiej redakcji, a z ruszczyzny ogonek dla oznaczenia nosowości. Cyryliczny wielki jus (Ѫ ѫ) odpowiada w wymowie ą, czyli nosowemu o. Jednak graficzne podobieństwo małego jusu (Ѧ ѧ) do dużego A przeważyło, chociaż jego wymowa odpowiada literze ę (nosowe e). Pod tym wpływem do łacińsko-polskiego dużego A dołożono trzecią nogę z małego jusu jako tzw. ogonek na oznaczenie nosowości. Stąd, choć zdaje się to nielogiczne, a z ogonkiem, czyli ą oznacza nosowe o, choć powinno to być o z ogonkiem, czyli ǫ^[1].

Zastosowanie

Jest stosowane w języku polskim, kaszubskim, litewskim, elfdalskim^[2], krik, nawaho, mescalero-chiricahua, winnebago, kuchin (gwich’in), tutchone oraz w języku Wschodnich Apaczy.

Język polski

Wymowa a z ogonkiem

W języku polskim pierwotnie litera ą była wymawiana jako a nosowe, ale w dzisiejszych czasach wymowa tej samogłoski to o nosowe. Jest wymawiana jako:

[ɔ̃] w połączeniu ze spółgłoską nosową ([ɰ̃] lub [w̃], a przed zmiękczonymi - [j̃]) przed spółgłoskami f, w, z, ż, ź, s, ś, sz, rz, ch, h i na końcu wyrazu;
[ɔ̃n̪] przed spółgłoskami t, d, c, dz;
[ɔ̃n̠] przed spółgłoskami cz, dż;
[ɔ̃ɲ̟] przed spółgłoskami ć i dź;
[ɔ̃m] przed spółgłoskami b i p;
[ɔ] przed spółgłoskami ł i l;
[ɔ̃ŋ] przed spółgłoskami k i g;
[ɔ̃ŋ̟] przed spółgłoskami k' i g'.

Przed spółgłoskami zwarto-szczelinowymi i zwartymi są wymawiane jako połączenie samogłoski ustnej i homoorganicznej (o tym samym miejscu artykulacji) spółgłoski nosowej np. w słowach:

Przykład	Zapis MAF
kąpać	[ˈkɔmpat͡ɕ]
pająk	[ˈpajɔŋk]
bądź	[ˈbɔɲt͡ɕ]
oglądając	[ɔɡlɔn̪ˈdajɔn̪t͡s]

Litera ą jest wymienna z literą ę, np. w słowach:

Liczba pojedyncza	Liczba mnoga
ząb	zęby
Rzeczownik	Przymiotnik
miesiąc	miesięczny
Mianownik	Narzędnik
mąż	mężem
Czasownik	Rzeczownik
sądzić	sędzia

Komputerowy zapis litery ą występującej w zapisie *Kazań świętokrzyskich.*

W języku polskim, podobnie jak i e z ogonkiem (majuskuła: Ę; minuskuła: ę), nie zaczyna żadnego wyrazu^[3], gdyż prasłowiańskie wyrazy zaczynające się na samogłoskę nosową zostały poprzedzone protetycznym w np. w prasłowiańskim słowie *ǫžь, które dało polskie wąż ([v ɔ̃w̃ʃ ]).

Jest drugą, a zarazem 26. pod względem częstości występowania literą alfabetu polskiego. W próbce 2. wydania Korpusu IPI PAN liczącej ponad 30 milionów segmentów (około 25 milionów słów ortograficznych) występowała w 0,99%.

Język litewski

W zapisie języka litewskiego a z ogonkiem występuje wyłącznie ze względów historycznych, bowiem jej nosowa wymowa zanikła i obecnie ą jest czytane jako samogłoski centralnej ([äː]) oraz traktowane jest jako iloczas.

Język kaszubski

W języku kaszubskim ą wymawiane jest jako [õ] lub [ũ] co jest przybliżone nosowego u.

Język elfdalski

W języku elfdalskim a z ogonkiem znajduje się na drugiej pozycji w alfabecie oraz pełni funkcje a nosowego.

Języki autochtoniczne Ameryk

Umiejscowienie ogonka w językach europejskich (po lewej stronie) i językach autochtonicznych Ameryk (po prawej stronie)

A z ogonkiem wymawiana jest jako samogłoska nosowa w amerykańskich językach autochtonicznych:

krik;
kuchin (gwich’in);
mescalero-chiricahua;
nawaho;
tutchone;
winnebago;
wschodnioapackim.

Inne reprezentacje

Litera ą jest również przedstawiana:

w kodzie Morse’a literę ą przedstawia się poprzez sekwencje sygnału krótkiego, długiego, krótkiego i długiego (• — • —);
w polskim języku migowym literę ą wykonuje się przez zaciśnięcie ręki w pięść, a następnie wykonanie przed sobą kółka dłonią;
w zapisie SignWriting jest reprezentowana przez symbol 𝤃𝧥;
w polskim alfabecie Braille’a litera ą jest kodowana jako znak nr. 16 przez umieszczenie jednej kropki u góry po lewej stronie oraz jednej kropki na dole po prawej stronie (⠡).

Kodowanie komputerowe

W unikodzie a z ogonkiem jest kodowana:

Znak	Unicode	Kod HTML	Nazwa unikodowa	Nazwa polska
Ą	U+0104	Б	LATIN CAPITAL LETTER A WITH OGONEK	Łacińska duża litera a z ogonkiem
ą	U+0105	б	LATIN SMALL LETTER A WITH OGONEK	Łacińska mała litera a z ogonkiem

Zobacz też

Przypisy

↑ TomaszT. Kamusella TomaszT., Is hot air mightier than states? The big Central European history of a little tail (ogonek) [online], New Eastern Europe, 5 grudnia 2019 .
↑ Ekberg, Lena (2010). The National Minority Languages in Sweden. In Gerhard Stickel. National, Regional and Minority Languages in Europe: Contributions to the Annual Conference 2009 of Efnil in Dublin. Peter Lang. pp. 87–92. ISBN 978-3-631-60365-9.
↑ "Słownik języka polskiego" pod redakcją Jana Karłowicza, Adama Kryńskiego i Władysława Niedźwiedzkiego (1900-1927) podaje wyraz "ągrest" jako regionalna forma wyrazu agrest.

[1] TomaszT. Kamusella TomaszT., Is hot air mightier than states? The big Central European history of a little tail (ogonek) [online], New Eastern Europe, 5 grudnia 2019 .

[2] Ekberg, Lena (2010). The National Minority Languages in Sweden. In Gerhard Stickel. National, Regional and Minority Languages in Europe: Contributions to the Annual Conference 2009 of Efnil in Dublin. Peter Lang. pp. 87–92. ISBN 978-3-631-60365-9.

[3] "Słownik języka polskiego" pod redakcją Jana Karłowicza, Adama Kryńskiego i Władysława Niedźwiedzkiego (1900-1927) podaje wyraz "ągrest" jako regionalna forma wyrazu agrest.

[1]

[2]

[3]